Szlachtę tatarską, osiadłą licznie na folwarkach powiatu Nowogródzkiego, współmieszkańców swych stron rodzinnych, prof. Benedykt Dybowski tak charakteryzuje: mają wzrost mierny, ciemne, gęste włosy na głowie, słaby zarost na twarzy, oczy piwne, rzęsy długie czarne, brwi szerokie ciemne, nos prosty, regularny, ręce i nogi małe.

Badani przez nas Muślimowie byli co do swej profesji albo drobni rzemieślnicy, garbarze, ogrodnicy, mieszkańcy miast i miasteczek, lub szlachta okoliczna w okolicy Wilna, Mińska Litewskiego, Słonima, Butrymaniec, Mirz, Rejż, Wysokiego Dworu i innych miast. Nosili nazwiska następujące: Asanowicz, Alexandrowicz, Bohdanowicz, Bajraszewski, Chalecki, Charbijewicz, Dowgiałło, Gewlicki, Jasiński, Jakubowski, Konopacki, Korsak, Krynicki, Lebed', Makowiecki, Makułowicz, Milkomanowicz, Połturzycki, Rajecki, Radkiewicz, Selimowicz, Smajkiewicz, Szemikiewicz, Szymkiewicz, Szczucki, Sulkiewicz i inni. Ogólna liczba zbadanych osobników 91.

Badania moje zestawiam z badaniami, dokonanemi przezemnie nad nadwołżańskimi tatarami (Kazańskiej i Ufimskiej gubernji), Czuwaszami nadwołżańskimi (gub. Kazańskiej), przedstawiających metyzację Finów z Tatarami, ze szlachta litewską i z krajowcami obok nich zamieszkałymi: Białorusinami, Litwino-łotyszami i Ukraińcami.

Wzrost przeciętny naszych Muślimów litewskich = 161'4 cm równa się wzrostowi Tatarów nadwołżańskich (161'8 cm) a niewiele ustępuje Czuwaszom (162'4 cm) i Białorusinom (162'2 cm). natomiast jest znacznie niższy niż u Litwino-łotyszów (164'4 cm), szczególnie u Ukraińców (166'7 cm) i u szlachty litew. (168'5 cm). Podzieliwszy wypadki wzrostu na dwa działy, okazuje się, że u Muślimów na wzrost niski do 160 cm przypada 59%, a na wzrost wysoki 41%, u Tatarów nadwołżańskich 62'9% i 37'l%. U Czuwaszów 55% i 45°/,, u Białorusinów 54'3 i 45*7%, u Litwino-łotyszów 475% i 52'5 , u szlachty litew. 29'8% i 70'2%, a u Ukraińców 38'8% i 61'2%. Widzimy więc z tego, że Muślimowie i Tatarzy nadwołżańscy mają najwięcej ludzi wzrostu niskiego, mniej ich nieco u Czuwaszów, u Białorusinów i u Litwino-łotyszów. Wzrost wysoki nieco przeważa u Ukraińców, a szczególnie u szlachty litew. jest dominującym. Barwa skóry ciemna jest nieco częstsza (55'6%) niż jasna (44'4%), skóra ciemna przeważa u Tatarów nadwołżań. (65'7%) i u Czuwaszów (70'0); u innych ludów zaś i grup pospolitą jest jasna, [u Białorusinów (w 74'6%), u Ukraińców (74'5%) i u szlachty litews. (73'0%), a szczególnie u Litwino-łotyszów (86'1%)].

Włosy ciemne, są czętsze (58%) niż jasne (42%), podobnie jak i u Czuwaszów (60%), u Tatarów nadwołżań. obie barwy występują jednakowo (po 50%); u wszystkich innych grup przeważają włosy jasne [u Ukraińców (63'6%); Szlachty litew. (68'4%) a w szczególności u Białorusinów (76'7%) i Litwino-łotyszów (83'6%)].

Oczy ciemne przeważają też (61'5%), podobnie jak u Tatarów nadwołż. (67'1%) i u Czuwaszów (70%); u wszystkich zaś innych naszych grup krajowych przeważają barwy oczu jasne: u Szlachty litew. (73%), Białorusinów (74'6%), Ukraińców (74'5%), a szczególnie u Litwino-łotyszów (86'1%).

Widzimy z przytoczonego, że nasi Muślimowie mają typ przeważający ciemny, podobnie jak Tatarzy nadwołżańscy i Czuwasze, kiedy u wszystkich innych naszych grup krajowych przeważa pierwiastek jasny. Zebrawszy rozproszone liczby różnych odmian kombinacyj barw skóry, włosów i oczu w 3 typy: jasny, ciemny i mieszany, przekonywujemy się, że Muślimowie są grupą najbardziej mieszaną (w 78'4%), z nimi można tylko częściowo zestawić Białorusinów (74'8%) i Czuwaszów (71'2%), kiedy u innych grup typ mieszany występuje o wiele słabiej: u Szlachty litew. (67'1%), u Litwino-łotyszów (68'9%), u Tatarów nadwołż. (61'4°/o) i u Ukraińców (59'2%). Przeciętną wielkość głowy w 3 głównych wymiarach u Muślimów litew. w porównaniu z innemi grupami tak się przedstawia:

	długość	szerokość	obwód poziomy
u Muślimów litew.	183'6 mm	151'3 mm	557'6 mm
" Tatarów nadwoł.	85'9   "	150'3   "	544'0   "
" Czuwaszów	188'0   "	150'0   "	550'0   "
" Białorusinów	182'8   "	152'1   "	554'4   "
" Litwino-Łotysz.	188'3   "	151'8   "	548'3   "
" Ukraińców	184'2   "	153'5   "	546'0   "
" Szlachty litew.	188'3   "	154'7   "	564'9   "

Muślimowie nieznacznemi rozmiarami głowy co do długości i szerokości najbardziej są zbliżeni do Białorusinów, natomiast znacznemi rozmiarami w obwodzie poziomym przewyższają wszystkie ludy, ustępując tylko szlachcie litewskiej. Przeciętny wskaźnik głowy, czyli stosunek szerokości do długości głowy wynosi u Muślimów = 81'9, a więc zbliża się od pośrednio do krótkogłowości, wahając się w bardzo szerokich granicach od krańcowej długogłowości 73 do krańcowej krótkogłowości 93. U innych grup przeciętne wskaźniki głowy tak się przedstawiają: u Tatarów nadwołż. = 82'l, u Czuwaszów = 79'6, u Białorusinów = 83'2, u Litwino-łotyszów = 80'6, u Ukraińców = 83'2 i u Szlachty litew. = 82'2. Ułożywszy oddzielne liczby wskaźników w główne działy kraniologiczne układu Bzoca, tak u Muślimów, jak i u innych grup otrzymamy:

	Długogł.	Wyraź. długogł.	Podłużn.	Pośredn.	Krótko-głow.	Wyraź. krótkogł.	Krótkogł.
	w %
Muślimowie	8'8	3'3	5'5	27'5	34'0	29'7	63'7
Tatarzy nadwołż.	20'0	1'0	9'0	18'0	36'0	36'0	72'0
Czuwasze	42'0	10'0	32'0	22'0	29'0	6'0	35'0
Białorusini	8'7	1'7	7'0	23'5	42'6	25'1	67'7
Litwino-łotysze	8'7	1'4	7'3	25'2	47'9	18'0	65'9
Ukraińcy	3'7	0'6	3'0	19'4	40'7	36'2	76'8
Szlachta litew.	1'7	1'7	-	24'1	53'4	20'7	74'1

Z przytoczonego widzimy, że przeciętnym wskaźnikiem głowy mało się różnią Muślimi od Tatarów nadwołżańskich i szlachty litew., przewyższają wyższym wskaźnikiem pośredniogłowym czaszki Czuwaskie i Litwino-łotyskie, ustępując bardziej krótkogłowym Białorusinom i Ukraińcom.

Ryć. 11. Dr. Stefan Bazarewski, prof. Uniwersytetu St. Batorego i prezes gminy wyznaniowej mahometańskiej w Wilnie, typ o cechach mongolskich.

Co się tyczy rozmieszczenia oddzielnych liczb wskaźników według typów kranjologicznych, to i tu występują podobne różnice, a mianowicie, że typ przeważający krótkogłowy stalej występuje u Ukraińców, szlachty litewskiej i u Tatarów nadwołżańskich, słabiej nieco u Białorusinów, Litwino-łotyszów i Muślimów litewskich; u Czuwaszów bierze przewagę typ długogłowy, wskazujący na wpływ rasy fińskiej, podczas gdy przewaga krótkogłowości wskazywałaby na wpływ mongolski. Tenże występuje w pewnej mierze oprócz u typu krótkogłowego Muślimów w typie pośredniogłowym, częstszym niż u innych grup. Przy tem u Muślimów występuje - w odróżnieniu od innych grup przez nas badanych - częste mieszanie się dwóch skrajnych typów, wskazujące na pochodzenie etniczne naszych Muślimów z elementu bardzo krótkogłowego mongolskiego i wybitnie długogłowego, prawdopodobnie fińskiego, złączonych jakby cementem, pierwiastkiem miejscowym w typie pośredniogłowym. Załączamy szereg fotografij, z których jedne mają cechy bardziej zbliżone do typu tureckiego, inne do mongoloidnego.

Najmniejsza bezwzględna szerokość czoła u Muślimów wynosi 109'4 mm przy wskaźniku czołowym czyli stosunku szerokości czoła do długości czaszki 59'6, u Tatarów nadwołżańskich 104'8 mm czyli = 56'4, u Czuwaszów 107'2 mm czyli = 57'1, u Białorusinów 109'2 mm czyli = 59'7, u Litwino-łotyszów 109'4 mm czyli = 57 6, u Ukraińców 113'3 mm czyli = 61'5, a u szlachty litewskiej 109'4 mm czyli = 58'1. Muślimowie, u których największa liczba spostrzeżeń przypada na czoła wąskie (65'9%), mało wyróżniają się pod tym względem od Białorusinów (64'6%), Litwino-łotyszów (68'9%), szlachty litewskiej (71'7%) o wiele częściej czoła wąskie występują u Tatarów nadwołżańskich (93%) i Czuwaszów (96'2%), natomiast u Ukraińców częstszemi są czoła mierne (58%), a rzadsze wąskie (39%).

Szerokość potylicy śr. m. wynosi 143'3 mm przy wskaźniku potylicznym, czyli stosunku szerokości potylicznej do długości czaszki = 78'l, u Tatarów nadwołżańskich 143'4 mm czyli = 77'3, u Czuwaszów 142'l mm czyli = 75'7, u Białorusinów 137'8 mm czyli = 75'3, u Litwino-łotyszów 133'3 mm czyli = 71'3, u Ukraińców 138'5 mm czyli = 75'2 i u szlachty litewskiej 147'2 mm czyli = 78'2.

Największa liczba spostrzeżeń u Muślimów litewskich przypada na wskaźniki, odpowiadające potylicom miernym (68'1%) j rzadziej szerokim (27'5%), u Tatarów nadwołżańskich na mierne (77'1%), a następnie szerokie (22'9%), u Czuwaszów pospolicie mierne (90%), u Ukraińców też mierne, (70%), Przy częstych szerokich (26%) jak i u szlachty litewskiej częściej miernych (64'4), niż szerokich (35'5%). Z tego wnioskujemy, że u Muślimów litewskich, podobnie jak i u innych ludów, potylicy najczęściej są mierne, a szersze tylko u Czuwaszów.

Bezwzględna szerokość twarzy i stosunek jej długości, wyrażony w setnych częściach jej największej szerokości, czyli wskaźnik twarzowy tak się przedstawia u Muślimów litewskich w porównaniu z innemi grupami: u Muślimów litew. szerokość twarzy śr. m. 117'2 mm czyli w stosunku do długości śr. m. = 87'3, u Tatarów nadwołżańskich 117'4 mm czyli 92'6, u Czuwaszów 129'3 mm czyli = 92'0, u Białorusinów 118'6 mm czyli 91'6, u Litwino-łotyszów 119'3 mm czyli = 89'8, u Ukraińców 132'4 mm czyli = 97'7 i u szlachty litew. 132'8 mm czyli = 88'8. Muślimowie więc tak bezwzględną jak też i stosunkową szerokością twarzy mało wyróżniają się od Tatarów nadwołżańskich, Czuwaszów, Białorusinów, Litwino-łotyszów, szlachty litewskiej, ustępując szerszym twarzom Ukraińców.

Podzieliwszy liczby wskaźników twarzowych na dwa działy: twarzy niskich, odpowiadających twarzom szerokim, i wąskich, t. j. wydłużonych, otrzymaliśmy u Muślimów najczęściej twarze niskie (62'6), podobnie jak u Czuwaszów (71'2%) i w części u szlachty litewskiej (57'9%), kiedy u innych grup przeważaj ej twarze wąskie u Tatarów nadwołżańskich (62'7%), u Białorusinów (61'1%), u Ukraińców (91%) i tylko u Litwino-łotyszów spotykają się jednakowo często niskie i wydłużone (po 50%).

Wskaźnik nosa, czyli stosunek jego szerokości do długości wynosi u Muślimów śr. m. = 69'4, u szlachty litewskiej = 67'8. Gdy zbierzemy rozproszone liczby wskaźników w osobne grupy, okaże się, że Muślimowie są pospolicie wąskonosi (47'1%), jak i średnionosi (44'7%) i niczem prawie nie wyróżniają się od szlachty litewskiej, u których wąskonosych jest 44'8%, a średnionosych 46'6%.

Ryć. 12. A. Murza-Murzicz, wiceprezes Sądu Okręg, w Wilnie, typ turecki.

Co do opisowych cech twarzy to Muślimowie mają twarze przeważnie podłużne (62'6%) i rzadziej długie (30'8%), u Tatarów występują stałej podłużne (70%) obok innych, u Białorusinów przy częstszych podłużnych (59'7%) występują okrągłe (22.4%) i długie (17'9%), podobnie u Litwino-łotyszów podłużne (54'4%) a rzadziej okrągłe (25%) i długie (20'6%), u szlachty litewskiej najczęściej podłużne (54'5%) i rzadziej długie (31%).

Kształt nosa prosty (47'2%) rzadziej płaski (26'4%); w tej ostatniej okoliczności widzimy pewną cechę mongoloidną, występującą u Tatarów nadwołżańskich, przy częstym prostym (50%) i rzadziej zadartym (25'7%) nosie, podczas gdy u nich nos płaski występuje tylko w 20%. U wszystkich innych grup nos najcześciej jest prosty (od 51'3 - 64'3%); występują nierzadko formy zadarte, które u szlachty przeważają.

Wargi u Muślimów najczęściej równe, wąskie i ostro ścięte (49'4%), a potem częściej wydatna dolna (23'5%), u szlachty litewskiej przeważnie równe i szerokie (55'3%) i rzadziej inne. Bródka Muślimów szeroka (55'3%) i rzadziej okrągła (40%), u szlachty litewskiej przeważa okrągła (46%) nad szeroką (38'1%). Uszy częściej przypłaszczone (63'5%), nie wielkie, z rozwiniętemi zwykle płatkami usznemi. Zęby pospolicie małe (48'2%) lub mierne (45'9%), równe, częściej bez przedziałek między-zębowych (61'2%)• Dosyć często w wieku po latach 50 tracą część zębów. Trwałość włosów jest nieco znaczniejszą niż u innych krajowców. Starość nie jest zbyt wczesna. Jedną z pierwszych jej cech jest wczesne lekkie posiwienie włosów głowy, zupełne posiwienie następuje rzadko i w wieku późnym, Ogólna charakterystyka Muślimów litewskich wypada następująca: wzrost mają pospolicie mierny, jak i krajowcy, przyczem u nich, jak i u Białorusinów w oddzielnych miarach wzrostu występuje częściej niski, niż wysoki. Przy krótszym tułowiu mają nogi długie, jak ludy południowo-ruskie. Systemem kostnym i mięsnym nie wyróżniają się od Białorusinów, lecz ustępują lepiej zbudowanym Litwino-łotyszom.

Typ ich przeważnie ciemny, którym zajmują pośrednie miejsce między ciemniejszym typem Tatarów nadwołżańskich, a jaśniejszym krajowców. Krótkogłowość u nich wyraźniej występuje, niż u Tatarów nadwołżańskich i Litwino-łotyszów, a szczególnie u długogłowych Czuwaszów i wyróżnia ich od bardziej krótkogłowych Białorusinów i Ukraińców. W oddzielnych kranjologicznych grupach przy pospolitym typie krótkogłowym spotyka się często pośrednio i bardzo rzadko długogłowy, jak u Białorusinów i Litwino-łotyszów, tymczasem, kiedy u Ukraińców typ długogłowy występuje jeszcze rzadziej, częściej zaś u Tatarów nadwołżańskich. Czoła mają wąskie, jak i inni krajowcy, oprócz Ukraińców i Tatarów nadwołżańskich, potylice mierne jak i inni krajowcy, wyjąwszy węższych u Białorusinów, a w szczególności u Litwino-łotyszów. Twarz mają szeroką, odróżniając się od bardziej wydłużonej twarzy Litwino-łotyszów, a szczególnie od dłuższej twarzy Tatarów nadwołżańskich, Białorusinów i Ukraińców, Szpary oczne rozwarte, nos niewielki, prosty, niekiedy płaski; według wskaźnika są Oni wąsko, lub średnionosi. Usta mierne, wargi ostro ścięte, bródka szeroka lub okrągła, uszy częściej przypłaszczone.

Z danych antropologicznych wnioskujemy, że Muślimowie litewscy nie mają jednolitego czystego typu, a są grupą bardzo mieszaną, co wynika zarówno z przeważającej liczby ludzi wzrostu miernego, czy z połączenia mieszanych barw skóry, włosów i oczu, obok mniej licznych barw czystych, ciemnych i jasnych. Podobnie i w ugrupowaniu kranjologicznych typów przeważają (zresztą dosyć nieznacznie) krótkogłowe, pojawia się pośrednio, a bardzo rzadko długogłowy. Tą samą różnorodność typów spotyka się przy kształtach czoła, obok wąskich występują i mierne, przy potylicach przeważnie miernych i szerokich oraz przy twarzach niskich i długich.

Ryć. 13. P. Muchlówna z rodziny ziemiańskiej (w powiecie Marjampolskim na Litwie), typ o pewnych cechach tureckich.

Wnioski antropologiczne potwierdza historja powstania t. z. osad tatarskich na Litwie, na których osiadły trzy plemiona zawołżańskie i zadońskie. Przemieszane być może, choć w bardzo słabym stopniu, z wychodźcami Dagestańskimi, przybyłymi tu w różnych czasach, w różnej ilości i wśród rozmaitych okoliczności. Już przed przybyciem do kraju naszego wychodźcy owi musieli przedstawiać zlepek plemienny rasy mongolskiej i fińskiej. Nie mając początkowo kobiet, wstępowali w związki krwi z krajowcami, a przez żony przyjmowali nie tylko pewne cechy antropologiczne, lecz język i kulturę nowo-przybranej ojczyzny.