Juljan Talko-Hryncewicz,
prof. Uniw. Jagiell.

Muślimowie czyli tak zwani Tatarzy Litewscy
Nakładem Księgarni Geograficznej 'Orbis'
Kraków 1924

 

IX. Statystyka

Jaka jest obecnie ilość Muślimów w Polsce? Na to pytanie trudno jest dać ścisłą odpowiedź wobec ich coraz większego rozproszenia. Na Litwie odwieczne ich osady wciąż się zmniejszają. Z 200.000 według najstarszej lustracji z XVI w., w następnym liczba ich spadła do połowy. W r. 1819 Wydział Statystyczny rosyj. Minist. Spr. Wewn. naliczył wprawdzie w jednej gubernji litewskiej, składającej się wówczas z dwóch późniejszych wileńskiej i kowieńskiej, 2.170 Muślimów. Prędko potem Stanisław Plater (geogr. wsch. części Europy) w r. 1825 w trzech dawnych gubernjach Wileńskiej, Grodzieńskiej i Mińskiej podaje ich liczbę na 50.000, a w Królestwie Polskiem tysiąc głów. Uznano jednak te liczby za znacznie przesadzone.


Ryć. 7. Typy Tatarów Krymskich.

W r. 1853 obliczono według Köppena Muślimów w gubernji Wileńskiej na 1874, w tej liczbie w Wilnie na 333, w Kowieńskiej gub. na 680, Grodzieńskiej na 1543, Mińskiej na 1.500, w tej liczbie w Mińsku 400, na Wołyniu 200, na Podolu 88. Razem więc obliczono około pięć i pół tysięcy. W lat kilka później według Tuhan-Baranowskiego liczba Muślimów w Królestwie Polskiem, na Litwie, na Wołyniu i Podolu wynosiła 6.450 obojga płci, a mianowicie obywateli ziemskich 720, okolicznej szlachty 1.308 i mieszkających po miastach i miasteczkach, nazywających się szlachtą, 4.422. Domów modlitwy i meczetów było 21 i tyleż duchownych, imamami lub mułłami zwanych.

Korzystam z łaskawie mi nadesłanych niektórych wiadomości etnograficznych i cennych liczb statystycznych co do ilości Tatarów, począwszy od drugiej połowy XIX w., które mi udzielił wraz z uwagami znawca miejscowych stosunków ziemianin Oszmiański dr. Stefan Bazarewski, prof. Uniw. St. Bat. i prezes zarządu gminy mahometańskiej w Wilnie:

   r. 18491)    r. 18512)    r. 18973)    1912-154)  
Z. Wileńska2170233043643789
Kowieńska41526519201443
Grodzieńska  83669421105)2084
Mińska1586211446195364
Wołyńska200250??
Podolska42135??
     
Razem504957881301312680

Są to dane statystyki rosyjskiej, która do ogólnej ludności włączała i wojsko, wśród którego byli mieszkańcy niestali, pochodzący z innych miejscowości, a przez to występuje znaczna różnica pomiędzy ilością mężczyzn i kobiet w wieku od 20 - 29 lat, dochodząca do 2.000 mężczyzn, przeważnie żołnierzy - muzułmanów z nad Wołgi. Potrąciwszy tę liczbę obcokrajowców, p. Bazarewski Muślimów na Litwie przyjmuje na 10.680. - Najwięcej jest ich w ziemi Mińskiej, mniej w Wilenszczyźnie i Grodzieńszczyźnie, a najmniej w ziemi Kowieńskiej. Z zestawienia tego widać, że pomimo przyrostu ludność ubywa z powodu znacznego wychodźctwa. W powiatach (według granic administracyjnych rosyjskich przedwojennych) z większą ilością ludności muślimskiej stosunek płci był następny6):

Powiaty:  mężcz.    kobiet    razem  
Trocki6915521243
Nowogródzki  462480942
Ihumeński400418818
Oszmiański398390788
Słucki361347708
Sokolski250251501
Wilejski202203405
Lidzki203169372
Święciański175181356

Ostatni wykaz podaje, że największą ilość Muślimów posiada powiat Trocki, następnie idą: Nowogródzki, Ihumeński, Oszmiański i inne; również wykazuje on istotny stosunek, zachodzący pomiędzy płciami. Poniższa tablica przedstawia procent muzułmańskiej ludności miejskiej i wiejskiej.

   Z. Wileńska    Z. Grodzieńska  
 (1911 r.)(1906 r.)
żyje w miastach509 (13%)3280 (87%)
żyje na wsi1199 (58%)885 (42%)
Razem37892084

   Z. Mińska      Z. Kowieńska  
 (1914 r.)(1911 r.)
żyje w miastach    2554 (47%)529 (37%)
żyje na wsi2810 (53%)914 (63%)
Razem    53641443

Razem  żyje w miastach      4791 (38%)
  żyje na wsi    7889 (62%)
 ogółem    12680 Muślimów

Większa część Muślimów zamieszkuje więc wieś (62%), mniejsza przypada na miasta (38%). Najznaczniejszy procent ludności miejskiej spotykamy w ziemi Grodzieńskiej (58%,), a dalej w Mińskiej (47%). Po miastach oddzielnych, ludność jest rozsiedlona, jak następuje :

   mężcz.    kobiet    razem  
Mińsk7475761323
Słonim401344745
Nowogródek    233261495
Wilno715 (?)127842 (?)
Grodno10672178
Widze5793150
Kowno  1004 (?)  70  1074 (?)  
Oszmiana6341104
Troki503585
Dokszyce393675

Z miast na pierwszem miejscu co do ludności muzułmańskiej stoi Mińsk, później Kowno, Wilno i Nowogródek. Wysokie jednak liczby ludności miejskiej i niemożliwa przewaga mężczyzn pozwala wnioskować, że włączona tu jest ludność pozakrajowa mahometańska stacjonującego wojska.

Na zakończenie przytaczamy tabelkę, dającą pojęcie o składzie ludności według wieku , choć i tu występuje pewna niedokładność, a raczej zabarwienie statystyki tendencją polityczną.

Ziemia Wileńska
wiek  mężczyzn      kobiet        razem    
do 1 roku  5649105 (2'4%)
    1 - 9 lat  404436840 (19'3%)
  10 - 19  372391763 (17'6%)
  20 - 29  10252811306 (30'0%)
  30 - 39  250231481 (11'1%)
  40 - 49  170137307 (7'1%)
  50 - 59  114109223 (5'1%)
  60 - 69  93100193 (4'4%)
  70 - 79  4557102 (2'3%)
  80 - 89  17-17 (0 - 4%)
  90 - 99  4-4 (0'1%)
100 - 109    -11 (0'02%)
 255017924342

Ziemia Mińska
wiek  mężczyzn      kobiet        razem    
do 1 roku  61  60121 (2'6%)
    1 - 9 lat  465  525990 (21'4%)
  10 - 19 431  440  871 (18'9%)
  20 - 29 902  338  1240 (26'8%)
  30 - 39 234  236  470 (10'2%)
  40 - 49 187  169  356 (7'7%)
  50 - 59 144  141  285 (6'2%)
  60 - 69  98  77  175 (3'8%)
  70 - 79  49  39  88 (1'9%)
  80 - 89 9  10  19 (0'4%)
  90 - 99 2  1  3 (0'06%)
100 - 109   -  1  1 (0'02%)
 258220374619

Jeżeli wyłączymy z tego zestawienia połowę z liczby przypadającej na wiek od lat 20 - 29, do którego weszli przybysze żołnierze mahometanie z nad Wołgi, to przekonamy się, że największa ilość naszych Muślimów przypada na wiek dzieciństwa i dojrzałości od l roku do 19 lat (41%), następnie wiek męski od 20 - 39 (29'3%) i starszy od 40 - 59 (30'0%), a na końcu starczy od 60 - 109 (6'6%).


Ryć. 8. „Maryla” z Wereszczaków hr. Putkamerowa (z mało znanego sztychu, wykazującego pewne cechy tureckie).


1) Tabl. Statist. Min. Wnutr. Dzieł. 1849, cit. Muchliński.
2) Pamiat. Kniżka 1851, cit. Muchliński.
3) Pierw. Wsieobszcz. Pierepis Nasielenja Ross. Imper. goda, 1900, 1905 g.
4) Pamiat. Kniżka Grodnien. gub. za 1904, p. 13.
5) Pamiat. Kniżki: Wilensk. gub. p. 3, Kowiensk. gub 1912 P. 43, Mińsk gub. 1915, p, 73 i Grodnien, gub. 1907, p. 104,
6) Pierw. Wsieob. Pierep. Nasiel. Ross. Imp. 1897 g.
7) Ibid, 70

 

 
Do podrozdziału 'VIII. Różnorodność plemienna Muślimów'
Do spisu treści
Do podrozdziału 'X. Okruchy etnograficzne'

 
Do witryny Stowarzyszenia Piotrowskich ze Strachociny
Powrót do witryny Stowarzyszenia Piotrowskich ze Strachociny"