Wszystkich Muślimów, rozproszonych po obszernych przestrzeniach Azji, częściowo Afryki i Europy łączy nie tyle pochodzenie i narodowość, ile islam, według nauki Mahometa „oddanie siebie Bogu”, z wiarą w jedynego, Wszechmocnego i miłosiernego Boga (Allacha), w Boskie przeznaczenie losu i postępków ludzkich i w Mahometa proroka, zesłanego dla całej ludzkości, w życie pozagrobowe, nagrodę za dobre i karę za złe uczynki, t. j. raj i piekło, wreszcie w zmartwychwstanie zmarłych i straszny sąd ostateczny. W początkach swojej działalności Mahomet uważał siebie za twórcę i reformatora czystej wiary, objawionej Abrahamowi, i wyprowadzał swą naukę ze świętych ksiąg żydowskich i chrześcijańskich, o których był co prawda słabo poinformowany przez mnichów i mało uświadomionych Żydów. Mahomet przyznawał poprzednie objawienia (tory), psałterz i ewangelję, i domagał się wiary w posłanych proroków od Adama do Chrystusa, nie wierząc w bóstwo Chrystusa, jako Syna Bożego, i występował przeciw wielu krępującym obrządkom żydowskim; zapożyczył jednak u nich zakaz używania wieprzowiny i dodał do tego zakaz powstrzymania się od wina. Nauka jego o wierze i o moralnych obowiązkach rozwijała się początkowo w Mece, a strona obrzędowa już podczas pobytu w Medynie, jak np. posty, które miały pogodzić niektóre obrządki żydowskie z nową wiarą; lecz wobec opozycji Żydów i niechęci przyjęcia nauki proroka zostały one odrzucone.

Podstawowe wierzenia i obowiązki muzułmańskie są: 1) po za Allachem niema innego Boga, a Mahomet jest jego prorokiem; 2) pięciokrotne codzienne obmywania (Salat); 3) wnoszenie ofiary dla ubogich do kasy gminnej (zekyat); 4) post w ciągu miesiąca (ramadana); 5) pątnictwo do Męki. Wespół z rytualnemi obowiązkami były przyjęte pewne obrządki (jak obmywanie przed modlitwą). Wiele zachowano zwyczajów, pochodzących z pogaństwa. Obok innych obowiązków gorąco zalecała się walka z niewiernemi (dżichod) i szerzenie islamu nie tylko pośród Arabów, lecz w całym świecie jako religji wszechludzkiej. Szerzyć ją należy orężem, szczególnie wśród pogan; wyznający wiarę pisaną, (żydzi, chrześcijanie i inni) mogą być tolerowani.

Ryć. 2. Meczet w Iwju (pow. Oszmiański).

Zasady moralności mało się różniły od nauki żydowskiej i chrześcijańskiej. Początkowo islam głosił równość wszystkich wyznawców, bez różnicy plemienia i rasy, spokój i braterstwo; zakazywał on wiele zwyczajów barbarzyńskich u Arabów, jak np. praktykowanego grzebania żywych noworodków płci żeńskiej. Islam zalecał życie skromne i wstrzemięźliwe a wzbronioną była gra hazardowa i napoje wyskokowe. Mahomet odrzucał ascetyzm i bezżeństwo, zachęcając do korzystania z radości życiowej. Poligamję ograniczał do posiadania 4 żon co najwyżej, a rozwód, praktykowany pospolicie u pogan arabskich, podporządkowuje pewnym normom prawnym. Islam podniósł niezawodnie stanowisko kobiety w społeczeństwie. Późniejsza niewola kobiety i jej upośledzenie jest następstwem wpływów i stosunków z innemi narodami azjatyckiemi, które przyjęły mahometanizm, wnosząc do niego zwyczaj utrzymywania haremów i eunuchów. Prawowierny musi wierzyć w Koran jako w objawienie Boskie i we wszystkie pouczające przypowieści proroka. Wszystkie te podania przechowują się w osobnej księdze pod ogólną nazwą sunna (obyczaj).

Na zasadzie tych wierzeń i podań osnuty został cały układ wiary mahometańskiej, który wszedł do szkół teologicznych już w pierwszym wieku istnienia mahometanizmu. Omówienie licznych sekt, które wynikły z dawnych wierzeń, przyłączonych do islamu i przyczyniły się do całego szeregu walk na tle religijnem, wychodzi po za ramy naszego zadania. Z jednej strony występuje tu pierwotna wiara w kult przyrody, kamieni, drzew i t. d., walcząca z kierunkiem purytańskim, starającym się oczyścić wiarę z naleciałości, nie zgodnych z sunną, odbudowując islam w swej pierwotnej czystości. Z drugiej strony na wierzenia ludów muzułmańskich wywarła nie mały wpływ wzrastająca kultura europejska. Szybkość rozprzestrzeniania się islamu po Azji i Afryce nie miała sobie równego w historji religij. Nie przeszło stulecie jedno - a nauka proroka siłą oręża rozprzestrzeniła się w Syrji, Persji, Azji środkowej, wreszcie w Egipcie i Hiszpanji. Pomimo rozkładu potężnego państwa i osłabienia władzy Kalifa, islam szerzy się dalej przez zawojowanie nowych plemion azjatyckich; ostatecznie Osmanie zatknęli zielony sztandar proroka na basztach Carogrodu, a symbol półksiężyca na świątyni św. Zofji, zwycięzkie ich hufce dotarły pod mury Wiednia. Pomimo, że teraźniejszość jest czasem politycznego upadku islamu wskutek wzrostu potęgi mocarstw europejskich, tem nie mniej islam szerzy się po dziś dzień wśród ludów afrykańskich, mając na nich dodatni wpływ cywilizacyjny. Do wielkiej wojny ogólną liczbę wyznawców mahometan obliczano na 200 miljonów; statystyki podają w tem ok. 3 miljonów w Rosji, do której włączeni byli Muślimowie polscy, t. j. Królestwa polskiego i prowincyj litewsko-ruskich.

Posługi religijne spełnia u mahometan duchowny mułła (nazwa persko-turecka, pochodząca z arab. mewla (pan). Tytuł ten może być dany każdemu duchownemu, nawet przełożonemu zakonu lub prawnikowi. Nazwa ta oznacza to samo, co arab. imam t. j. duchowny niższej hierarchji. Mułła niema prawa uczestniczenia w świeckich rządach, musi być piśmiennym i umieć objaśniać koran. Wymagania te nie zawsze są ściśle przestrzegane w praktyce. Mułła bywa zwykle wybierany przez gminę wyznaniową. W Turcji nauka koranu rozpoczyna się od lat dziecinnych, szczególnie t. z. ulemów (t. j. uczonych), przeznaczonych do służby urzędniczej i duchownej, uczy się od wczesnych lat. Po skończeniu szkoły elementarnej przyszli ulemi przechodzą w medrese, rodzaj duchownego seminarjum, otrzymują pierwszy stopień niemy, a takich stopni jest 5. Jeżeli ulemów można nazwać białem duchowieństwem, to istnieje i zakonne różnych reguł, odpowiadające katolickiemu.

Nasi Muślimowie, chwaląc Allacha obyczajem swych azjatyckich praojców, odznaczają się - jak mówi Syrokomla - duchem spokoju, umiarkowania i pracy. Zakaz Alkoranu używania alkoholu zastosowali i co do wódki, co uczyniło ich wstrzemięźliwszymi od tubylców. Religję znają tylko z obrządków i tradycji, niektórzy mogą coś przeczytać z koranu, ale nie rozumieją tego, podobnie jak imami. Świętowanie i modlenie się w meczecie w piątki i obserwowanie postu ramadanu stanowi całą ich praktykę religijną, nie przeszkadza to jednak w ścisłym przestrzeganiu zasad moralności. Brak wierzeń religijnych zastępują gusła i przesądy; część ich przynieśli ze sobą, a część zapożyczyli u miejscowego ludu.