Pierwotne nazwy ludów i plemion w ich wiekowej historji nie świadczą jeszcze o ich pochodzeniu, gdyż zmieniały się dowolnie wespół z utratą języka i kultury, typ fizyczny zaś przechował się dłużej, jeżeli nie podlegał mieszaniu. Słowo „Tatar” jest synonimem „Turka”, a przyszło do nas z Dalekiego Wschodu. Imieniem tem w starożytności Chińczycy nazywali swych północnych sąsiadów, słowo więc „tatar” nie oznaczało narodowości, a było pogardliwie stosowanem do barbarzyńców, niepokojących napadami i grabieżami państwo niebieskie, kraj zaś przez nich zamieszkiwany przeżywano „Tatarją” lub „Tartarją”.

Przeciw tym oto barbarzyńcom Chińczycy w IX w. wznoszą wielki mur chiński na północy. I dziś jeszcze zbiorową nazwą „tatarów” przezywają ludy pierwotne, koczujące nad Amurem i Usuri: Goldów i Gilaków, Oroczów, lub Ajnów. W XIII w. Temuczyn, przezwany Czingis-Chanem (potężnym chanem), połączył koczujące na południu Azji środkowej drobne rody rasy żółtej, a potem na północ od nich zamieszkałe inne hordy tatarskie i zorganizował z nich groźną armję. Spowodowało to zmianę w rozmieszczeniu koczowisk ludów Azji środkowej i wypchnęło na północ hordy tatarskie. Potem nastąpiło najście i zajęcie przez ich zwycięskie hufce omal że nie całej Azji i części Europy. Wówczas to w Chinach słowo „mongoł” zastąpiło nazwę tatara dla północnego sąsiada, oznaczając najeźdźcę i barbarzyńcę, a nazwa tatarów przeszła na inne koczujące hordy Azji i wschodniej Europy jak niemniej i na utworzone przez Czingis-Chana i jego dynastję carstwa i chaństwa: na Syberji, Kaukazie, Krymie, nad Wołgą lub nad Donem. Nieznaczna ilość zwycięzców mongołów została pochłoniętą i asymilowaną przez kulturalniejsze masy ludności o mowie tureckiej i fińskiej.

W Azji środkowej spotykają się takie zjawiska, że wśród ludności rasy mongolskiej pojawiają się oazy pochodzenia i typu tatarskiego o mowie i kulturze mongolskiej, wyznania buddyjskiego, jak np. w Urianchaju, w którego ludności chcą widzieć dawnych Ujgurów, o kulturze mongolskiej, lub takież kolonje w Mongolji i Zabajkalji. W Rosji Wschodniej taką mieszaninę wytworzyli Tatarzy z wielu plemionami fińskiemi, np. Czuwasze lub Finnowie i Tatarzy z nad Wołgi, przemieszawszy się z częścią słowian, utworzyli nad Dunajem naród tego imienia o języku i kulturze słowiańskiej.

Prawdziwy zlepek różnych ras o kulturze słowiańskiej przedstawiają Wielkorosjanie, co odbija się tak na typie ich fizycznym jako też i duchowym. W Rosji środkowej występuje podłoże fińskie, w południowej, wschodniej i północnej rasa tatarska jest przemieszana bardzo nie równomiernie z fińską i mongolską, które antropologicznie zasadniczo się różnią między sobą. Praojczyzną Finnów jest prawdopodobnie Azja zachodnia i wschodnia Europa, Tatarów zaś i Mongołów Azja wschodnia. Tatarzy stanowią rasowo jakby przejściowy typ fizyczny od rasy białej europejskiej do mongolskiej. Nie mniej różnią się i kulturalnie. Tatarzy w pierwszych wiekach po Chr. osiedlali południową Syberję i dzięki sąsiedztwu z Chinami dosięgli pewnej kultury, szczególnie t. z. Ujgurowie, stworzywszy potężne państwo, które przetrwało półtora wieku (od VI do VII w. po Chr.); pozostałe dotąd w południowej Syberji zabytki kulturalne w obrządkach pogrzebowych, w napisach na nagrobkach, w starych drogach kołowych, w kanałach irygacyjnych lub w narzędziach rolniczych chińskich przypisują temu dzielnemu narodowi, który pozostawił tu ślady swego pobytu. Najście dzikich hord mongolskich zniszczyło kulturalną pracę „Tatarów”, którzy wyrzuceni zostali ze swych osad odwiecznych i częściowo powędrowali na północ, na zachód, lub utonęli w morzu mongolskiem.

Mieszańcom, przedstawiającym zlepek najrozmaitszych plemion rasy mongolskiej, fińskiej i tunguskiej, przemieszanych z Turkami, a wchodzącym w skład polityczny Rosji wschodniej, nadano nazwę Tatarów dla wyróżnienia ich od ludów tureckich, noszących osobne nazwy Kirgizów, Uzbeków, Sartów, Turkmenów, Jakutów i t. d.

Chcąc znaleść drogę dla rozwiązania zawiłej terminologji plemiennej i ujednostajnić nazwy, nie zgodne z pochodzeniem lub z kulturą, niektórzy uczeni (Jadrińcew, Charuzin, Chantre) proponowali nazywać te ludy, które nie mają wspólności pochodzenia z Turkami, samodzielnemi nazwami, tak np. Aderbajdżańskich Tatarów (pochodzenia irańskiego) Aderbajdżanami, Altajskich Tatarów - Ałtajcami i t. d. W praktyce jednak podobna klasyfikacja nie dała się zastosować, tem bardziej, że zaczęto wyróżniać narody nie według wspólności ich pochodzenia, nawet nie według języka, lecz według kultu. Wówczas trzeba byłoby z liczby Turków wykreślić Turków - Osmanów, część Turkmenów i inne plemiona. Dawni kronikarze i historycy często ignorowali pochodzenie, język i kulturę narodu, a nazywali go po prostu nazwą wedle przynależności do tego lub innego państwa. Dlatego też kronikarze, a nawet historycy nie wyróżniali zwykle Tatarów etnologicznie od Mongołów i pod tym względem panuje w pojęciach wielki zamęt jeszcze po dziś dzień.

Dla wyjaśnienia związku genetycznego pomiędzy Muślimami naszymi, nazywanymi pospolicie Tatarami litewskiemi, a Tatarami i Mongołami wogóle musimy rozpatrzyć ludy Rosji, znane pod ogólnem mianem Tatarów i mówiące językiem tureckim. Dzielą się one na 3 grupy: Do pierwszej zaliczają Tatarów Syberyjskich, liczących mniej więcej do 80.000 głów. Należą do niej t. z. Tatarzy Altajscy, rozpadający się na mniejsze grupy, osiadłe na Ałtaju i jego wzgórzach w powiatach Aczyńskim i Minusińskim Jenisiejskiej gubernji, w Maryjskim, Bijskim i Kuźnieckim gub. Tobolskiej. Ostatnia podgrupa wytworzyła się z Jenisiejców, Samojedów i Finno-Uhrów, przemieszanych z plemionami tureckiemi i mongolskiemi i mówiących językiem tureckim. Druga podgrupa t. z. zachodnich Syberyjskich Tatarów wytworzyła się z potomków założycieli Sybirskiego carstwa Nogajów i w części z kozaków rosyjskich, osiedlonych w XV - XVI w. nad Tobołem i Irtyszem wespół z Kirgizami, Tadżykami, i Kazańskich Tatarów, przesiedlonych ponownie na Sybir po zawojowaniu przez Rosję kazańskiego Carstwa. Zamieszkują oni stepy Baraby nad Irtyszem, po Obi, w powiecie Tiumeńskim i Jałoturowskim, w kraju stepowym, w zachodniej Mongolji, Tarbogataju i t. d.

Druga grupa - kaukaska - składa się z przeróżnych żywiołów, tak ze starożytnych Ałanów, Awarów, Chazarów, Pieczyngów, przemieszanych z Kipczakami, Nogajami, Cerginami, a w szczególności z Irańcami. Dzielą ich na: Tatarów-górali czyli Kabardyńców, rasy kaukaskiej, bez przymieszki mongolskiej (do 52.000 głów), b) Tatarów Dagestańskich, z występującym typem mongolskim (83.000), do których zaliczają Nogajów, wykazujących w znacznym stopniu wpływ mongolski wskutek domieszki krwi kałmyćkiej, którzy zasiewają wschodni brzeg morza Kaspijskiego, c) Tatarów Aserbajdżańskich, z języka Turków, lecz rasy irańskiej (do 1,200.000 głów), którzy zajmują południową i południowo-wschodnią część Kaukazu, prawie całą rosyjską Armenję i część Persji (przeszło 40.000 głów).

Trzecią grupę - europejską - stanowią: 1) Kazańscy Tatarzy, potomkowie Kipczaków Złotej Hordy, przemieszani z Botharami, Finnami i innemi ludami. Większość ich (wyżej 600.000 głów) zamieszkuje gubernje Kazańską,Samarską, a w części Ufimską, Symbirską, Wiacką, Saratowską, Penzeńską, Niżegorodzką, Permską, Orenburską, Tam-bowską i Riazańską. W tej ostatniej zowią się Kasimowskiemi Tatarami i są potomkami ludności kasimowskiego carstwa. Wyróżniają się od innych ludów tatarskich grupy europejskiej tem, że przy niskim wzroście występują wśród nich dwa typy: pierwszy z nich - europejski z wydłużoną twarzą, prostym nosem, z żywemi oczami i równolegle stojącemi szparami ocznemi, jarzmami nie wydatnemi, wargami nieco grubemi i umiarkowanym porostem na twarzy; drugi typ o bardziej wydatnych rysach mongolskich z występującemi jarzmami, oczami osadzonemi koso, nosem spłaszczonym i t. d. Prof. Maliew wyróżniał pomiędzy nimi też dwa typy: jeden starożytny długogłowy (ze wskaźnikiem czaszki 77,3), drugi współczesny krótkogłowy (81,9). Pomiary Kasimowskich Tatarów, przeprowadzone przez Benzengra, dały wskaźnik jeszcze bardziej krótkogłowy (83,1). Według naszych danych Tatarzy nadwołżańscy są krótkogłowcami (82,7), przyczem wśród nich występują dwa typy: jeden ciemny, o wzroście niskim, z przeważającą krótkogłowością, twarzą częściej wydłużoną, i drugi jasny, ze skłonnością do długogłowości, o twarzy okrągłej. 2) Astrachańscy Tatarzy (do 50.000 głów) wytworzyli się z potomków Tatarów Złotej Hordy, zmieszanych z Chazarami, kundurowskiemi Nogajami i Karogaczyńcami, przesiedlonymi z Kaukazu.

3) Krymscy Tatarzy (w liczbie do 150.000 głów) wytworzyli się z mieszaniny Turków i zturczonych potomków różnoplemiennej ludności południowej części półwyspu, resztek Nogajskiej hordy i krymskiego chaństwa. Dzielą się oni na stepowych właściwych Tatarów-Turków, Górali, i nadbrzeżnych, stanowiących mieszaninę Kipczaków, Chazarów, Genueńczyków, Greków, Gotów, Seldżuków, Ormjan, Żydów i Cyganów. Wpływów tych dopatrzeć się można w występujących najprzeróżniejszych typach. U stepowych Turko-Tatarów Krymu spotykamy wzrost = 164 cm, wskaźnik czaszki 84, rysy ich przypominają Albańczyków, Czarnogórców i Cyganów. 4) Ostatnią zachodnią europejską podgrupę stanowią Tatarzy litewscy (nie słusznie tak przezywani), a których pochodzeniu i dziejom poświęcam głównie pracę niniejszą.

Do Polski Tatarzy dostali się z południa i z północy. Granice południowo-wschodnie Małopolski były wystawione szczególnie na ich napady. Kiedy najście Czingis-Chana w r. 1224 pogrążyło Ruś w wiekową niewolę, w r. 1241 syn jego Batuchan rzucił się na Polskę i Węgry trzema drogami. Hordy tatarsko-mongolskie, spaliwszy Sandomierz, Kraków, i Wrocław odpłynęły na Morawę i Węgry. W r. 1259 ponownie palą Kraków i Sandomierz i dosięgają Bytomia. W r. 1288 trzeci wielki napad Tatarów dotarł do Nowego Sącza, splądrowawszy i złupiwszy kraj cały, wsi i miasta. W końcu został bohatersko odparty od ścian Krakowa i Sandomierza. Z w. XIII pozostało wiele podań o najazdach na Małopolskę, a w wielu wsiach osady jeńców tatarskich (np. w Radziszowie pod Krakowem lub w okolicach Nowego Targu). Ślady te dają się spostrzec dziś nie rzadko w występujących rysach mongoloidnych. W późniejszych wiekach napady Tatarów na Małopolskę i na Ukrainę trwają dalej, niszczą kraj i uprowadzają jeńców do niewoli. Tatarzy mieli swoje drogi, zwane szlakami, któremi od pól dzikich czyli stepów, od ujść Dniepru i Dniestru zapuszczali swe zagony w głąb Ukrainy i Polski. Wszystkim wiadomy był szlak tatarski - powiada Aleksander Jabłonowski, lecz nie znane były jego zwroty. Pospolicie rozciągał się „na dwoje, strzelanie z łuka”, ale nieraz, gdy szła cała horda, potrzebująca trawy dla koni, to i na mil .parę. W pustyni orjentowano się mogiłami. Były szlaki główne, wiodące do okolic zaludnionych, i uboczne zagony, pokrywające siecią kraj cały lub pewne jego części. Na tych ubocznych szlakach napadano na mieszkańców i ich dobro. Ponieważ szlaki większe odpowiadały wododziałom większych rzek Ukrainy, było ich tyle, ile samych wododziałów: 1) Szlak Czarny między dopływami Dniepru i Bohu (po tatarsku Dżorna Islach) i od Czarnego Lasu w wierzchowisku rzeki Inguły swoją nazwę nosił, gdzie się Tatarzy zbierali, 2) Szlak Kuczmański między Bohem i Dniestrem, oddzieliwszy się od Czarnego Szlaku u Martwych Wód, przechodził na prawy brzeg Bohu i Dniestru aż ku granicy Podola, biegł ku Lwowu, omijając Bar i Czarny Ostrów; 3) Szlak Murowski między Dnieprem i Donem biegł od Perokopu wzdłuż wschodniej granicy Ukrainy Zadnieprzańskiej do Tuły i Moskwy i 4) Szlak Wołoski szedł na południe od Dniestru, prowadząc z nadmorskiej Besarabji na Ruś Czerwoną. Były to drogi napadów hord najezdni-czych.

Pierwsze ich pojawienie się na Litwie odnoszą do r. 1397, w którym wielki książę Witołd, wziąwszy do niewoli jeńców, poosadzał ich nad rzeką Waką. Nie byli to prawdopodobnie Tatarzy krymscy, ludność jak wiadomo rasy kaukaskiej, powstała z pomieszania różnych żywiołów, jak o tem wspomniano wyżej, a raczej Nogaje, osiedli na brzegach Donu i morza Azowskiego. Do Krymu przeniknąć Litwinom było nie tak łatwo, stepy bowiem, oddzielające ten kraj od Litwy, zajęte były koczującemi ludami, jak Nogaje nad Donem, Budżaki w dzisiejszej Besarabji, dalej na wschód od nich koczowali Czeremisy i Kałmucy. Ludność Besarabji wytworzyła się z metyzacji Polaków i Rusinów z Czeremisami i Nogajami, którzy utworzyli następnie oddzielne księstwo Budżackie. Ci najbliżsi sąsiedzi bezustannie robili napady na ościenne Podole, rabowali miasta, wsie i dwory i uprowadzali zdobycz. Litwini w swych pochodach też często uprowadzali jeńców z wyżej wspomnianych ludów, którzy - osadzani pojedynczo - przyjmowali chrzest i zlewali się z masą miejscowej ludności. W wypadkach jednak, w których na pustkowia Litwy przesiedlone zostały całe ułusy wsi, potworzono z obcoplemieńców osady wojenne rodzaj kozaczyzny - dla obrony krajowej, których ludność w wielu miejscach, acz w zmniejszonej ilości utrzymała się, zachowując swą odrębność wyznaniową muzułmańską, a w części i narodową z typem, odmiennym od miejscowej ludności zatraciwszy jednak język macierzysty.