Juljan Talko-Hryncewicz,
prof. Uniw. Jagiell.

Muślimowie czyli tak zwani Tatarzy Litewscy
Nakładem Księgarni Geograficznej 'Orbis'
Kraków 1924

 

XIV. Niektóre wyrazy tureckie i inne wschodnie używane w polskiej mowie
(skróty : tur. = tureckie, tat. = tatarskie, per. = perskie, ar. = arabskie)

 

Altembas - (złotogłów) materja jedwabna, przetykana złotem (od słowa tur. altum - złoto i bas - płótno).

Ambar, imbar - spichrz (w Wilnie) (poch. per., przez Turków przeszedł do Polski).

Arkan - pętla z włosów końskich dla zarzucenia koniowi tabunowemu (tur.).

Assawuł, jessawuł (tur.) - porucznik.
Na Podolu i Wołyniu naz. stróża w domach prywatnych.

Atłas, hatlas (tur.) - materja jedwabna.

Bachmat (tur.) - koń turecki, człowiek krępy, barczysty.

Baczmag (tur.) - buty tureckie, w modzie za Zygmunta III, po rosyjsku baszmaki - trzewiki.

Baskak (tur.) - wyciskacz, ugniatacz, baskaki - poborcy podatków.

Basałyk (tur.) - maczuga.

Basza, pasza (tur.).

Basztan (tur.) - ogród w stepie dla uprawy melonów i kawonów.

Bazar (tur.) - rynek, targowisko.

Beg - tytuł u górskich Tatarów i w Turcji oznacza to samo, co u Polaków pan majątku, a baron u Niemców.

Birkut (tur.) - orzeł kaukaski, którego piór używali Tatarzy i Polacy dla ozdoby czapek.

Bisurman (tur.) - muzułmanin, muślim (zbisurmanił się).

Bohatyr, bohadyr (tur.) - bohater.

Bułany (tur.) - łoś i maść konia.

Bułat (tur.) - szeroka szabla turecka.

Buława (tur.) - maczuga - symbol władzy hetmańskiej.

Buńczuk (tur.) - sztandar turecki.

Burdziuk, bardak, bardadżyk (tur.) - naczynie do nabierania wody.

Burka (tat.) - opończa, używana przy napadach na Ruś i Polskę.

Buruńczuk (tur.) - płótno tatarskie przeźroczyste, sprowadzane do Polski na zasłony w oknach, na suknie i zawoje wieśniaczek.

Buzdygan (tur.) - maczuga żelazna lub stalowa.

Caban (tur.) - nazwa owiec i baranów (dostała się do Polski przez Rumunję).

Czaprak (tur.) - w XVIII w. mitug zwany.

Czechczery, czachczyr (tur.) - spodnie wojskowe z białego płótna tureckiego.

Czeczuga (tur.) - gatunek jesiotra łowionego w Dnieprze i nazwa tego kształtu szabli tatarskiej.
(Muchliński powiada, że nazwa ta pochodzi od plemienia kaukaskiego Czeczeńców).
W Polsce równocześnie z karabelą noszono czeczugę.

Czekan, ciupaga (tur.) - młot.

Czołdar, czułdar (tur.) - pokrowiec wełniany na konie.

Dołoman, dolman (tur.) - kurta zwierzchnia huzarska.

Dywdyk, teftik, tyftik (per., tur.) - przykrycie na konia.

Dżyda, dzida (tur.) - włócznia.

Dziryt (tur.) - pocisk.

Emirza lub mirza (arab. emirzade) - syn panującego, w Krymie oznacza szlachcica, mającego prawo zasiadać w Dywanie.

Fałagi, fałak, fałaka (tur.) - narzędzie z drzewa z postronkiem do ściskania nogi winowajcy, aby bić go w pięty kijami.

Ferezja, feradże (tur.) - suknia zwierzchnia nie przepasywana, barwy czerwonej, noszona w Polsce w XVI - XVII w.

Firka (ar., tur.) - rzecz lichej wartości.

Hajdamacy (tur.) - poganiacz bydła (Muchliński, w Polsce nazywano bandę kozaków zaporozkich, bawiących się mordem i napadami.

Haracz (tur.) - pogłówne, podatek płacony w Turcji przez chrześcijan.

Horda, orda (tur.) - obóz wojskowy koczujących wojsk tatarskich.

Janczar (tur.) - tak nazywało się nowe wojsko w XIV w., później gwardja turecka.
W Polsce janczarowie stanowili straż hetmańską, a stąd i janczarska kapela.

Jarczak (tat.) - lekka kulbaka, spolszczone łęk, siodło, terlica.

Jarmak (tat.) - ubiór, używany dotąd w Rosji.

Jassyr, jasyr (tur.) - niewola turecka.

Jała, jałka (tur. Muchliński) - namiot kupiecki.

Juki, juk' (tur.) - torba skórzana, używana w Rosji powszechnie.

Jupka (ar.) - ubiór niewieści, rodzaj spódnicy.
Nazwa istniała w XVII w., potem przeszła do wieśniaczek.
Dziś w użyciu w Rosji i we Francji.

Kaftan (tur.) - suknia jedwabna honorowa, noszona przez monarchów i wyższych urzędników; nosiło ją i rycerstwo polskie.

Kaleta (po ar. oznacza złupić, zedrzeć) - od Turków przeszło do Polski jako worek.
Używany w tem znaczeniu w Rosji dotąd.

Kanak (tat.) - naszyjnik, używany w Polsce w XVII w. (Starowolski).

Kardasz, kierdasz (tur.) - brat, druh, towarzysz, a stąd kardastwo, szkardastwo, przyjacielstwo, kamradstwo u Polaków (Birkowski, Stryjkowski) i u Zaporożców.

Kantun (ar.) - tkanina bawełniana.

Kiereja (tur.) - suknia zwierzchnia turecka, futrem podbita. Polacy nosili kiereje, zdobyte na Turkach.

Kiesa, kieska (pers. i tur.) - torebka.
Od tego pochodzi kieszeń, dawniej kieszynia.

Kilim, kilimek (per., tur.) - postrzygany kobierzec lub płaszcz, czyli gunia derwiszów.

Kir, kyr (tur.) szary, popielaty, kara (u Tat.) chara (u Mong.) czarny - czarne sukno, używane jako znak żałoby u Polaków i Rosjan.

Kiścień (tat. Muchl.) - knut do bicia u Polaków i Rosjan.

Kitaj, kitajka (z Chin przyniesione przez Tatarów) - płótno bawełniane glansowane chińskie.

Kiwior, kiwiorek (wysoka czapka u Persów i Turków - używany w Polsce w XVI w.

Kłobuk (tur.) - rodzaj kapelusza, używanego przez czerńców ruskich.

Kniaź (po ujgursku naczelnik, tytuł nadawany potomkom panującego rodu.
W carstwie Zawołżańskiem używali go wyżsi naczelnicy wojskowi)
Z Rusi przeszedł do Polski.

Kołpak, kalpak (tur.) - czapka, obłożona futrem.

Kontusz - suknia rozpowszechniona na Wschodzie - Polacy zdobywali kontusze w walkach z Tatarami w XVI w.

Kord (per. i tur.), kard, po litew. kardas - noże długie, noszone jako miecze. Od tej nazwy pochodzi nóż myśliwski: kordelas.

Korsak (tat.) - gatunek lisów mniejszych siwych. Od tego nazwisko starej litewskiej rodziny Korsaków.

Kosz (od tat. kocz) - obóz tatarski i ukraiński.

Kotara (tat.) - namiot.

Kozak (od wyrazu tat.) - nazwa konnicy z epoki tatarskiej.

Krymka - nazwa czapki, noszonej przez Tatarów.

Kuczma - czapka cała barania, bez wierzchu.

Lafa (ar., tur. ulufe) - żołd, myto, pensja.

Majdan (tur.) - duży plac, dziedziniec, rynek.
Majdanem Polacy nazywali rynek obozowy, na którym było obozowisko.
Pod tą nazwą na Ukrainie rozumieją zabytek przedhistoryczny, nasyp ziemny wydłużony.

Makata (od tur. wyrazu makad, oznaczającego bogatą materję) - w Polsce zaścielano ją nad łóżkiem i siedzeniem.

Misiurka, misurka (z tur.) - rodzaj szyszaka.

Musułbas (tur.) - tkanina bawełniana.

Muszkatel - wino słodkie tureckie (z Macedonji).

Pajuk (po per. pejk, znaczy laufer, posłaniec pieszy, w Turcji oznaczał pokojowca sułtańskiego)
W Polsce tak nazywano na dworach pańskich pokojowców, ubieranych po turecku.

Poturnak - tak zwano poturczeńca, poturczonego, pobisurmanionego, renegata z chrześcijan mahometanina.

Safjan, safijan (per. i tur. sachtijan) - skóra wyprawiona na kolorowo.

Sajan, Sajonik, Sagaj - suknia wspominana przez wielu pisarzy polskich w XVI w.

Sajdak czyli sahajdak (z tat. sadak, to samo co kołczan) - pochwa na strzały, a co używała jazda polska.
Od tego wyraz sajdaczny, sahajdaczny t. j. rycerz uzbrojony łukiem.

Sarafan, serafan (per.) - suknia od głów do nóg, zwykle noszony przez kobiety szlafrok z przodu rozwarty.
Ubiór ten utrzymał się u ludu rosyjskiego,

Semeni - stanowili milicję nadworną cesarzów tureckich - na Rusi tę nazwę nosili kozacy zaporożscy na dworach pańskich.

Sełedec, Osełedec (u mandżur. mong. i tat.) - pęk włosów na szczycie podgolonej głowy, zwiniętych w warkocz, do którego wplatano czerwoną wstążeczkę miłosną jako upominek; szczególnie nosili to kozacy, pozostający na służbie dworskiej na Ukrainie.

Sepet, sepecik (tur.) - okuta skrzynia lub worek ze skóry lub z sitowia zamykany.

Surma (tur. suma) - trąba wojskowa. Grający na surmie u Turków Surnadży, u Polaków Surnarz.

Szłyk (tur. baszłyk) - czapka futrzana w rodzaju kaptura w XIV w., używali panowie litewscy.

Szuba, szubka (po tur. dżuppa) - suknia krótka podbita futrem. Używana w Wielkorosji, we Włoszech giuppa.

Tabun - stado pasących się koni na stepie (tur.). Wyraz używany na Ukrainie.

Tapczan (tur.) kobierzec, zawieszany na ścianie, później nazwa kanapy do spania.

Taraban, tułumbas (tur.) - wielki bęben, nieodzowny w kapeli jańczarskiej, który miały hetmańskie chorągwie jańczarskie, ubierane po turecku.
Dobosz uderzający w taraban zwał się tarabańczuk.

Tatarski taniec - szyk bojowy tak nazwany przez Polaków (opis. przez Długosza w r. 1287).
Wyrażenia tego używają książę Ostrogski, Marcin Bielski, Jakób Sobieski. Stryjkowski i pisarze XVII w. (Gloger).

Tekin (tur.) - safjan czerwony lub żółty na buty.

Tolub, tułob (tur.) - kożuch, futro. Powszechnie używana nazwa w Rosji.

Torłop (tur.) - szuba niewieścia futrzana (królowa Jadwiga w wyprawie swojej w r. 1475 miała torłop (Gloger).

Ułan, hułan (po tat. ohłan, uhłan ozn. pachole, chłopiec)
Od tego wyrazu bierze początek nazwa konnicy ułańskiej i nazwiska kilku rodzin tatarskich w Polsce.

 

 
Do podrozdziału 'XIII. Wpływ Wschodu na naszą kulturę'
Do spisu treści
Do podrozdziału 'XV. Nazwiska i herby szlachty tatarskiej, które przeszły do rodzin szlacheckich polskich i litewsko-ruskich.'

 
Do witryny Stowarzyszenia Piotrowskich ze Strachociny
Powrót do witryny Stowarzyszenia Piotrowskich ze Strachociny"