Słownik tatarsko-polski
А Ә Б В Г Д Е Ж Җ З И Й К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ч Ш Ы Э Ю Я
у-арга - I trzeć (np. oczy)
II rozcierać, nacierać (np. kremem)
III ścierać, zmywać, prać (np. bieliznę)
убыр - I (mitolog.) upiór, wilkołak, wampir
II (przen.) żarłok, obżartuch
III przeklęty, nieczysty (zły)
убырлы - I nieczysty, z nieczystą siłą
II (potocz.) wiedźma, czarownica (patrz też: җен карчыгы, убырлы карчык)
убырлы карчык - wiedźma, czarownica (patrz też: убырлы II, җен карчыгы)
углан - I (przestarz.) syn
II żołnierz gwardii, gwardzista
III kawaler, młody nieżonaty człowiek
углерод - (chem.) węgiel (carboneum) (patrz też: күмер, күмертуар)
угры - złodziej
угыл - (przestarz.) syn (patrz też: ул)
удар - uderzenie
уем - I wnęka, wgłębienie, nisza
II pacha
III otwór
(ишек уемы - otwór drzwiowy)
IV wycięcie, nacięcie, karb
V działka, pole
уен - I (w różn. znacz.) gra
II potańcówka, prywatka, zebranie młodzieży (na zabawę, tańce)
(яшьләр уеннары - młodzieżowe potańcówki)
III (przen.) żart, psota, zabawa
IV wykonanie (utworu)
V przedstawienie, występ, widowisko
(Уен тәмам. - Przedstawienie się skończyło.)
VI (potocz.) atu (w kartach)
(уен кәрте - karta atutowa)
(уен белән йөр-ергә - wychodzić w atu)
уен-көлке - wesołość, radość, uciecha, rozrywka
уен-көлкесез - poważny, na poważnie, bez żartów
уенчы - I gracz
II aktor, artysta
уенчык - I (wprost i przen.) zabawka
II ozdoba (choinkowa)
уз-арга - I przemieszczać się, przechodzić, przejeżdżać, przepływać
(җәяү уз-арга - przechodzić pieszo)
(Күз алдыннан бөтен бүгенге көн узды. - Przez oczami przeszedł cały dzisiejszy dzień.)
II mijać
(Күперне уздык. - Minęliśmy most.)
III objeżdżać, prześcigać, wyprzedzać
(җәяүлеләрне уз-арга - wyprzedzać pieszych)
(узу тыела - wyprzedzanie zabronione)
IV upływać (o czasie, terminie)
(Күп заман узды. - Upłynęło dużo czasu.)
V zachodzić (za daleko)
(эш аннан узган. - Sprawy zaszły za daleko.)
VI (przen.) zachodzić, odbywać się
(12 октябрь Казанда Хәтер көне чаралары узды. -
12 października w Kazaniu odbyły się obchody Dnia Pamięci.)
VII (przen.) przejść (zostać przyjętym)
(күпчелек тавыш белән уз-арга. - przejść większością głosów)
узган - przeszły, ubiegły
узган-барган - I przechodzień, przejezdny,
II pierwszy z brzegu, ktokolwiek, dowolny
узган-барганда - przejazdem
уздыр-ырга - I (wprost i przen.) przepuszczać (przez coś, obok czegoś)
(колак яныннан уздырырга - przepuścić mimo uszu)
(йөгерүдә уздырырга - przepuścić (pozwolić się wyprzedzić) w biegu)
II (przen.) prześcigać, przewyższać, przekraczać
III przeprowadzać, prowadzić, wprowadzać, wcielać, spędzać
(Вакытны бушка уздырмагыз. - Nie spędzajcie czasu daremnie.)
IV przechodzić, przeżywać (coś)
узыш - I (sport.) rywalizacja, współzawodnictwo
II (sport.) bieg, biegi, wyścig, wyścigowy (np. o koniu)
(ат узышларында катнашырга - uczestniczyć w wyścigach konnym)
узыш аты - koń wyścigowy
узыш дәрте - atmosfera rywalizacji
уй - I myśl, idea
II pomysł, projekt, plan
III rozmyślanie, medytacja
(Уйга батты. - Pogrążył się w rozmyślaniach.)
IV (przen.) tęsknota, smutek, udręka
(уй баcты - pokonać cierpienie)
V (wykrzyknik) oj
уйла-рга - I myśleć, rozmyślać
II obmyślać, roztrząsać
III uważać (że), sądzić
IV zamyślać, zamierzać
V troszczyć się
уйлан-ырга - rozmyślać, zadumać się, zamyślić się
уйлану - rozmyślanie, namysł
уйламастан - bezmyślnie, bezrefleksyjnie, nie pomyślawszy
(алдын-артын уйла́мастан - nie myśląc o konsekwencjach)
уйлап - rozumnie, przemyślanie
уйлап таб-арга - wymyślić
уйлап табучы - wynalazca
уйлап тор-ырга - pomyśleć
уйлап чыгар-ырга - I wymyślać, zmyślać, kłamać, blagować
II wymyślać (coś nowego), dokonywać wynalazku
уйлы - myślący, rozmyślający
уйна-рга - I (wprost i przen.) grać (w grę, muzykę)
II bawić się, weselić się, figlować
III rozbawić się, balować
IV błyskać, świecić (oczami), odbijać się (o odblaskach)
V grać, wykonywać (muzykę)
VI (przen.) żartować
уйнап - żartem, żartobliwie
уйсыз - bezmyślny, lekkomyślny, nierozważny
ук - I (partykuła wzmacniająca) nawet, aż, wręcz
(Кычкырып ук куйды. - Wręcz krzyknął.)
II (partykuła wzmacniająca) aż, do
(өйгә кадәр үк - aż do domu),
(Урманга ук барып җиттем. - Doszedłem do samego lasu.)
III (partykuła wzmacniająca) sam
(эшнең башыннан ук - na samym początku pracy)
(алдан ук - od samego początku, najpierw)
IV (partykuła wzmacniająca) jeszcze, aż
(мәктәптә чакта ук - jeszcze w szkole)
(кояш чыкканчы ук - aż do świtu)
V (partykuła wzmacniająca) gdy tylko, bezpośrednio, natychmiast
(Ишек ачылгач ук. - Gdy tylko otwarły się drzwi.)
(кайткач ук - zaraz po powrocie)
VII (partykuła wzmacniająca) dość, całkiem
(якын ук - całkiem blisko)
VI (partykuła wzmacniająca) -że
(шул ук тавыш - tenże głos)
(шул ук урында - na takimż miejscu)
VIII (milit.) strzała
IX (w różn. znacz.) strzała, strzałka, wskazówka
(сәгать угы - wskazówka zegara)
X żądło
(елан угы - żądło żmii)
XI (przen.) ostrze
(сатира угы - ostrze satyry)
ук-ырга - I (w różn. znacz.) czytać, przeczytać
(Мин романны бик яратып укыдым. - Przeczytałem tę powieść z wielką przyjemnością.)
II deklamować, wygłaszać (coś)
(Ул үзенең язган шигырьләрен укый. - Deklamuje swoje wiersze.)
III uczyć się
(Мең яшә, мең укы. - Sto lat żyj, zawsze się ucz.)
украин теле - język ukraiński
украиннар - Ukraińcy
Украина - (geograf.) Ukraina
укроп - (botan., kulin.) koper ogrodowy (anethum graveolens)
уку - nauczanie, studia
уку-укыту - szkoleniowy
укучы - I uczeń, uczący się,
II czytelnik
укый-яза белүче - piśmienny
укып чыг-арга - przeczytać
укырга-язарга - czytać i pisać
(укый-яза белүче - piśmienny, potrafiący czytać i pisać)
укыт-ырга - I uczyć, wykładać
II (przen.) pouczać
укытучы - nauczyciel, instruktor, wykładowca
укчы - (w różn. znacz.) strzelec
ул - I on, ona, ono
(Бәхет нәрсә ул? - Czym jest szczęście?)
II ten, ta, to
(ул урында - na tym miejscu)
III syn (patrz też: угыл)
ул вакытта - wówczas, wtedy
ул чагында - to
ул чакта - wtedy, w tamtym czasie
ула-рга - I wyć
(Кайдадыр бүре улый. - Gdzieś tam wyje wilk.)
II hałasować, brzęczeć, jazgotać, szumieć
(Күктә самолётлар улый. - Na niebie huczą samoloty.)
III (przen., potocz.) drzeć się, trąbić, ryczeć, wrzeszczeć
(Улап утырма! - Nie drzyj się!)
улан - I (hist., wojsk.) ułan, żołnierz lub oficer lekkiej kawalerii
II patrz: углан
улап - z hukiem, z wyciem (imiesłów przysłówkowy od уларга)
(Cамолётлар улап үтә. - Samolot przeleciał z hukiem.)
улау - wycie, ryk
улҗа - (przest.) łup, zdobycz wojenna
(сугыштан зур улҗа белән кайт-ырга - wracać z wojny z wielkimi łupami)
улус - I (hist.) ułus (literacka forma zapisu terminu олыс)
(Җучи улусы, Җучи олысы - Ułus Dżocziego)
II państwo, kraj
умарта - ul
умарта корты - (zoolog.) pszczoła
умрау - (anat.) obojczyk
умрау сөяк - (anat.) obojczyk
умыр-ырга - I odłamywać, ułamywać, łamać
II odrywać, urywać, rwać
III odcinać, odgryzać, gryźć
IV żreć, pożreć
умыртка - (anatom.) kręg
умырткалы - (zoolog.) kręgowiec
ун - dziesięć
Ун әмер - (relig.) Dekalog, 10 Przykazań
унaлты - szesnaście
унарлы - dziesiętny
(унарлы вакланма - ułamek dziesiętny)
унбер - jedenaście
унбиш - piętnaście
ундүpт - czternaście
унжидe - siedemnaście
унике - dwanaście
унөч - trzynaście
унcигeз - osiemnaście
унтyгыз - dziewiętnaście
уң - I (wprost i przen.) prawy, prawicowy
(уң кул якта - z prawej strony, po prawej)
(уң кулда - z prawej strony, po prawej)
(уң як - prawa strona)
(уң як яр буендагы - prawobrzeżny)
(уң якка - na prawo, w prawo)
(уң яктан - po prawej, z prawej)
(уң партияләр - partie prawicowe)
II licowy, prawy (strona np. koszuli)
(тукыманың уң ягы - licowa (prawa) strona tkaniny)
III (przen.) pomyślny, udany, szczęśliwy
(Эшләрегез уң булсын. - Niech wasze sprawy pójdą pomyślnie.)
(Юлларыгыз уң булсын. - Szczęśliwej drogi.)
уң күзе - człowiek najbliższy
уң кулы (канаты) - prawa ręka, oparcie, człowiek pewny, niezawodny
уң-арга - I obrodzić (np. o zbożu),
II udawać się, powieść się
III linieć, płowieć, wyblaknąć
уңай - I wygodny, dogodny, odpowiedni
II (w różn. znacz.) dobry, odpowiedni, korzystny
III twierdzący
IV kierunek, strona
V ład, harmonia
уңайлы - I wygodny, odpowiedni (np. chwila)
II przytulny, przyjemny, zaciszny (np. mieszkanie)
уңайлылык - I komfort, przytulność
II dobrotliwość
уңайсыз - I niedogodny, nieporęczny, niewygodny
II szkodliwy, niekorzystny, nieprzyjazny
уңайсызла-рга - I przeszkadzać (np. słuchać), utrudniać
II tamować (ruch)
уңга - z prawej strony (allatyw od уң)
(уңга да, сулга да - na lewo i na prawo (wszystkim bez wyboru)
уңган - I faktyczny, realny, rzeczowy, rzeczywisty, prawy
II biegły, sprawny, udatny, umiejętny, wprawny
III spłowiały, wypłowiały, wyliniały
уңда - na prawej, po prawej, z prawej (miejscownik od уң)
уңдырышлы - urodzajny, żyzny, płodny
уңмаган - niepojętny, nierozgarnięty, niemądry
уңнан - w prawą stronę (ablatyw od уң)
уңыш - I plon, zbiór, urodzaj,
II sukces, osiągnięcie,powodzenie
уңышлы - I urodzajny,
II pomyślny, udatny
уңышлы барып чыг-арга - udać się, powieść się
уңышлы рәвештә - pomyślnie
уңышлык - osiągnięcie, sukces, powodzenie
уңышсыз - nieudany, niefortunny, bezskuteczny, bezowocny
ур-ырга - I żąć, zbierać plon
II (przen., potocz.) łupić, łoić, bić
III (przen., potocz.) pożerać, pałaszować
ура-рга - I motać, nawijać
(кәтүккә җеп урарга - nawijać nitkę na szpulkę)
(барабанга канатны урарга - nawijać kabel na bęben)
II owijać, zawijać, zapakować, opatulać
(кәгазь белән урарга - zapakować w papier)
(шәлгә урарга - opatulić w szal)
III okrążyć, otoczyć
(гаскәр белән урарга - okrążyć wojskiem)
IV obchodzić, objeżdżać, krążyć (po czymś)
(бакчаны урарга - obchodzić ogród)
ураза - I (relig.) muzułmański post
II Ramadan (dziewiąty miesiąc księżycowy muzułmańskiego roku)
III (przen.) post, głód
(Көне буе уразамы? - Cały dzień jesteś głodny?)
урак - I sierp
(урак йөзе - ostrze sierpa)
(урак төшләре - zęby sierpa)
II żniwa
(уракка төш-әргә - przystąpić do żniw)
урак өсте - I (wprost i przen.) pora żniw, pora zbiorów
II (przen.) gorąca pora, najgorętszy okres
урак-чүкеч - sierp i młot (herb ZSRR, herb komunistów)
уракчы - żniwiarz, żeńca
урам - I (w różn. znacz.) ulica
(үзәк урам - główna ulica)
(бөтен урамны аякка бастырырга - podnieść całą ulicę na nogi)
II motek, kłębek (wełny), zwój (spirali)
урам телендә - po ludowemu
ург-ырга - (pot.) walić, bić
(Морҗадан төтен ургый. - Z komina wali dym.)
(Aстан су ургый. - Woda bije z dołu.)
ургыл-ырга - I tryskać, wybuchać, lać się
(лава ургылу - erupcja lawy)
(Aтлар алга ургылдылар. - Konie rwą naprzód.)
(Кешеләр ташкыны мәйданга ургылды. - Ludzki potok wlał się na plac.)
II bulgotać, kipieć
(Aста су ургыла. - W dole bulgocze woda.)
урда - I (hist.) jurta chana
II (hist.) orda, państwo koczowników
(Алтын Урда - Złota Orda)
урла-рга - kraść, wykradać, wyprowadzać
урланган - kradziony, skradziony
урлау - I kradzież, przywłaszczenie, defraudacja, sprzeniewierzenie
(урлауда гаепле - winny kradzieży)
II wykradanie, porywanie
урлаш-ырга - uprawiać złodziejstwo, być złodziejem
урман - (w różn. znacz.) las, leśny
(кара урман, куе урман - puszcza)
урман бете - (zoolog.) kleszcz (patrz także: талпан)
урнаш-ырга - I umieszczać się
II kłaść się, składać się
III sytuować się
IV budować się, tworzyć się, doprowadzać
V osiedlić się, osiąść
VI zaszczepiać, wchodzić (w zwyczaj)
урнашкан - umieszczony
урнаштыр-ырга - I umieszczać
II kłaść, składać
III sytuować, wskazywać, wyznaczać, osiedlać
IV budować, tworzyć
урнаштырылган - położony, umieszczony
урта - centrum, średni, środek
(урта яшьтәге хатын - kobieta w średnim wieku)
Урта Азия - Azja Centralna
Урта Гасырлар - Wieki Średnie
уртада - pośrodku, w środku
уртадагы - średni
уртак - I wspólny, całościowy, ogólny
II na pół, po połowie
уртаклык - I wspólnota, zbiorowość
II wspólny (między czymś)
уртаклык юнәлеше - (lingw.) strona wzajemna (czasownika)
уртакул - przeciętny, mierny
урталай - na połowy, na dwoje, na dwie równe części
(карбызны урталай кыл-ырга - rozdzielić arbuza na połowy)
уртасында - w środku, pomiędzy
уртача - I średni, średnio
II zwykły, codzienny
III umiarkowany
IV przeciętny (ocena)
уртачалык - I przeciętność
II umiarkowanie, umiar
уртлам - łyk
урын - I (w różn. znacz.) miejsce
(хикәянең иң кызыклы урыны - najciekawsze miejsce opowiadania)
(беренче урынга чыг-арга - wychodzić na pierwsze miejsce)
(бер урыннан икенче урынга күч-әргә - przemieszczać się z miejsca na miejsce)
II okolica, przestrzeń, teren, działka
(таулы урын - górzysty teren)
(йорт урыны - działka pod dom)
III stanowisko, posada
(җаваплы урыны - odpowiedzialne stanowisko)
(укытучы урыны - posada nauczyciela)
IV (przen.) posłanie, łoże, łóżko
(урынын җыя-рга - pościelić łóżko)
V (przen.) podstawa, przyczyna, powód
(Икеленәр урын юк. - Nie ma powodów by wątpić.)
урын-вакыт килеше - (lingw.) miejscownik, "przypadek miejscowo-czasowy" (6. przypadek deklinacji tatarskiej)
урынбасар - pomocnik, zastępca
урындагы - miejscowy
урындык - krzesło, stołek, taboret
урынлы - I mający, posiadający (ileś tam) miejsc
(бер урынлы - jednomiejscowy)
(биш йөз урынлы зал - sala na pięćset miejsc)
II właściwy, stosowny, "na miejscu"
(урынлы сүз - odpowiednie słowo)
III należyty, słuszny, uzasadniony
(урынлы мактау - zasłużona pochwała)
урынлы-урынсыз - I niestosownie, bez potrzeby, nie w porę
(урынлы-урынсыз сүзгә кысыл-ырга - bez potrzeby wtrącać się do rozmowy)
II gdzie popadnie, jak popadnie, byle jak
(урынлы-урынсыз куя-рга - stawiać gdzie popadnie)
урынлылык - I stosowność, odpowiedniość
II celowość, racjonalność
урыс - rosyjski
Урыслар - Rosjanie
усал - I (w różn. znacz.) zły, złośliwy
II złoczyńca, łajdak, łotr
III (przen.) bardzo silny (np. wiatr)
усал итеп - złośliwie
усаллык - I zło, złość, gniew, złośliwość
II nikczemność, bezecność, łotrostwo
(Ул кылмаган усаллыкларын калдырмады! - Jakich tylko łotrostw on nie dokonał!)
III złe
(Нинди усаллыгым тиде сиңа? - Co złego ci zrobiłem?)
устав - regulamin, statut
(партия уставы - statut partii)
устрица - (zoolog.) ostryga
ут - I ogień, ognik
II ostrzał, strzelanina
III (przen.) ogień, bój
IV (przen.) ogień, płomień, żar (np. miłości)
V (przen.) gorący, płomienny, straceńczy
VI pożar
VII światło (np. w oknie)
VII (potocz.) elektryczność, prąd, "światło"
(ут кертә - przewodzi prąd)
ут сүндергеч - gaśnica
ута-рга - I pleć, plewić, wyplewić
II wykraść, wyczyścić
III zeżreć
утиль - odpady użytkowe
(утиль җыярга - zbierać odpady użytkowe)
утла-рга - paść się
(атларны утларга җибәрергә - puścić konie paść się)
утлык - żłób
(утлык шулы солы - żłób pełen owsa)
утлык - żłób
(утлык шулы солы - żłób pełen owsa)
утракса - (anatom.) siedzenie, pośladki, sempiterna
утракса нервасы - (anatom.) nerw kulszowy
утракса сөяге - (anatom.) kość kulszowa
утрау - (geograf.) wyspa
уттуар - (chem.) tlen (оxygenium) (patrz także: уттудыр i кислород)
уттудыр - (chem.) tlen (оxygenium) (patrz także: уттуар i кислород)
утыз - trzydzieści
утын - drwa
утыр-ырга - I siedzieć, usiąść, siadać,
II znajdować się, sytuować się
III (przen.) siedzieć (w więzieniu)
IV osiąść
V zbiegać się, kurczyć się (o odzieży)
VI zapadać się (o oczach, policzkach)
VII ustalać się (o pogodzie, stosunkach, charakterze)
VIII (przen.) łudzić się
IX wpadać
X jako czasownik pomocniczy oznacza działanie zachodzące bez zmiany miejsca
(уйлап утырырга - zamyślić się)
утыргыч - siedzenie, siedzisko, krzesło
утырдаш - rozmówca
утырт-ырга - I (w różn. znacz.) sadzać, posadzić (np. drzewo)
II nasadzać (np. topor na trzonek)
III kłaść, stawiać (kolumnę)
IV nastawiać (np. zwichniętą rękę)
V nadsztukowywać, wszywać (np. rękaw, kołnierz)
утырым - osad
утырып тор-ырга - siedzieć
утырыш - zebranie, posiedzenie, spotkanie
уылдык - I (zoolog.) ikra
II (kulin.) kawior
(кара, кызыл уылдык - czarny, czerwony kawior)
уч - I ręka, dłoń
II garść
(бер уч бодай - garść pszenicy)
уч төбе - dłoń
учак - I ognisko, piecyk
(учактагы ут - ogień ogniska)
II palenisko
(тимерче учагы - palenisko kowalskie)
III jedna z komór tatarskiego pieca
IV (przen.) ognisko, kuźnia, kuźnica, ośrodek, centrum
(белем учагы - kuźnia wiedzy)
(сугыш учагы - ognisko wojny)
V (przen.) rodzina, dom rodzinny
(гаилә учагының җылысы - ciepło domowego ogniska)
VI (hist.) kopalnia
учма - I pęk, pęczek
(бер учма салам - pęk słomy)
II kosmyk, pasmo, kłak
(бер учма чәч - kosmyk włosów)
(бер учма йон - kłak sierści)
учреждение - instytucja, zakład, urząd, biuro
(медицина учреждениесе - zakład medyczny)
уян-ырга - I (w różn. znacz.) ocknąć się, obudzić się
II (przen.) przebudzić się, pojawić się, zaistnieć
уят-ырга - I budzić, rozbudzać (np. dziecko)
II (przen.) budzić (zainteresowanie)
уяткыч - budziciel, budzący
уяу - I rozbudzony, przebudzony, nieśpiący,
II czujny, ostrożny,
III wrażliwy, czuły
* * * *
Czasowniki podano w postaci bezokoliczników, w których temat oddzielono myślnikiem od afiksu bezokolicznika; kolejność alfabetyczna słów nie uwzględnia ani tych myślników ani tych afiksów.
Słownik zawiera ponad 5 tys. tatarskich słów (słów na "у" - ok. 180).