Татар тел - język tatarski
Powrót do witryny
Stowarzyszenia Piotrowskich ze Strachociny
Alfabet tatarski i fonetyka tatarska
Słownika polsko-tatarskiego
Zarys gramatyki tatarskiej
Słownika afiksów słowotwórczych
Rozmówki tatarskie
Tуган тел
Słownik tatarsko-polski
А Ә Б В Г Д Е Ж Җ З И Й К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ч Ш Ы Э Ю Я
та - I (partykuła wzmacniająco-sprawcza) także, i, nawet, ani, dopóki, już, aż
(patrz także: тә oraz да/дә)
(Бүре дә тук, сарык та исән. - I wilk syty i owca cała.)
(Тел булмаса, халык та бетә. - Gdy nie ma języka naród także umiera.)
(Бәхет, сәламәтлек, акча юк һәм булмас та. - Szczęścia, zdrowia pieniędzy nie ma i nie będzie.)
(Ул миңа таба борылып та карамады. - Nawet na mnie nie spojrzała)
(Күктә бер генә болыт та юк иде. - Na niebie nie było ani jednej chmury.)
(та теректе - pókim żyw)
II (spójnik) jak tylko, choćby i, chociaż, jeśli, nawet
(булса да сәбәпләре - choćby i były przyczyny (ze słów piosenki))
(Туйда бии тукмак та! - Na weselu choćby kołek a tańcuje.)
(Карт сыер булып та, уку-өйрәнүне дәвам итәләр. - Nawet na starość nadal się uczymy.)
таб-арга - I znachodzć, odnajdywać
(Этемне таптым. - Znalazłem swojego psa.)
(Йөреп-йөреп ни таптың? - Cóż znalazłeś wędrując?)
II odkrywać, ujawniać
(Белл нәрсә уйлап тапкан? - Co odkrył Bell?)
(уйлап табучы - wynalazca)
(хаталарны таб-арга - ujawniać błędy)
(Хикмәт эзләүче - үзе дә хәким, таптым диюче - чын ахмак. - Ten kto szuka mądrości
jest mądrym człowiekiem, ten kto twierdzi iż ją odkrył - skończonym głupcem.)
III (przen.) dostać, osiągać, zapracować, zdobywać
(тынычлык таб-арга - osiągnąć spokój)
(шифа таб-арга - uzyskać ozdrowienie)
IV rodzić (dzieci)
(Англия кенәзбикәсе Катерина ир бала тапкан. - Angielska księżna Katarzyna urodziła syna.)
(бала табучы хатын - położnica, rodząca kobieta)
V znajdować, uznawać słusznym
(Кирәкле тапты. - Uznał za niezbędne.)
таба - I (poimek) do ..., w stronę do ..., w kierunku ...
(урманга таба - do lasu)
II ku (o czasie)
(көзгә таба - ku jesieni)
III tworzy przysłówki
(алга таба - naprzód)
(түбән таба - w dół)
IV patelnia
(Майламагач, таба купмый. - (powiedz.) Nie posmarujesz nie pojedziesz (dosł.: od patelni nie oderwiesz).)
V dysk, tarcza (jako część mechanizmu)
табак - I czasza, misa
II liść, arkusz, folia
табан - I (anatom.) stopa, śródstopie, pięta
(табан сөякләре - kości śródstopia)
II miara długości równa średniej stopie
(Aтай заманы пәйгамбәр заманына бер табан якынрак, ди. - (przysłowie)
Powiadają, że czasy ojców są o stopę bliższe czasom Proroka.)
III podeszwa (obuwia)
(табан сал-ырга - przybijać (przyszywać) podeszwę)
IV płoza
V patrz: таба w znaczeniach I - III
табан балыгы - (zoolog., kulin.) karaś (carassius)
табан асты - (anatom.) podeszwa (stopy)
табель - (w różn. znacz.) tabela, wykaz, lista
(өлгереш табеле - tabela wyników)
табиб - I (med.) lekarz (patrz też: врач)
(Бар да сау булса, табиб авыру булыр. - (przysłowie) Tam gdzie wszyscy zdrowi tam lekarz choruje.)
(Чыгасы җанны табиб тотып калалмас. - (przysłowie) Od śmierci lekarz nie wyleczy.)
II (przen.) uzdrowiciel, zbawca, wybawca
(Tилелеккә табиб юк. - Na głupotę nie ma lekarstwa.)
табибә - (med.) lekarka
табибчы - (przen.) wybawca, uzdrowiciel (z melancholii, smutku, miłosnego przygnębienia)
(Cин миңа табибчы булдың. - Stałeś się moim wybawcą.)
табигать - przyroda, natura
табигать көчләре - żywioł
(табигать көчләре белән көрәшү - walka z żywiołem)
табигый - przyrodniczy
табут - trumna
(табут капкачы - wieko trumny)
(табут сал-ырга - kłaść do trumny)
табыл-ырга - znależć się, znajdować się, odnajdować się, ujawniać się, okazywać się
(Камышы күренсә чишмәсе табылыр. - Gdy widać trzciny źródło się znajdzie.)
(Залим булган җирдә хаин дә табыла. - (przysłowie) Gdzie jest tyran tam znajdzie się i zdrajca.)
табын - I (hist.) krąg gości (siedzących na szerokich pryczach)
II stół dla czterech osób; miara ilości biesiadników (gości)
(ике табын ашыйбыз - dla ośmiu (dosł.: dwu tabynów) gości (dosł.: naszych jedzących))
III (nakryty) stół (gości)
IV (przen.) ucztujący, biesiadnicy
(табын җыры - pieśń biesiadna),
(табынның яме - dusza towarzystwa)
V (potocz.) tabun, stado
(атлар табыны - tabun koni),
(сарыклар табыны - stado owiec)
табын-ырга - czcić, wielbić, adorować
табынучы - czciciel, wielbiciel
табыш - I rzecz znaleziona, znalezisko
II przyrost, przychód, zarobek, dochód, zysk
III zdobycz, łup, trofeum
IV pożytek (u pszczół)
табышмак - zagadka
тавис - (zoolog.) paw
тавык - (zoolog.) kura
(йорт тавыгы - kura domowa)
тавыш - I (w różn. znacz.) głos
(бертавыштан - jednogłośnie)
II dźwięk
III hałas, zgiełk, szum
IV (przen.) ton
(зәһәрле тавыш - bezwzględny (dosł.: jadowity) ton)
тавышлан-ырга - I wydawać dźwięki, krzyczeć, hałasować, szumieć
II udźwiękowiać
III (wprost i przen.) podnosić głos, wszczynać hałas, awanturę
(Tавышланыр чак түгел. - To nie jest czas na wszczynanie awantury.)
(Tавышланырлык эш юк. - Nie ma powodu by wszczynać krzyk.)
тавышсыз - I bezgłośny
II cichy, spokojny
тавышыл-ырга - udźwiękowić
таг-арга - I przyczepiać, podczepiać, doczepiać
II przywiązywać, zawieszać
III dołączać, przyłączać
IV wdziewać, przywdziewać, wkładać, wzuwać
V (przen.) obalać, zwalać (winę)
тагы - patrz: тагын
тагылма - przyczepa
(тагылмалы трактор - traktor z przyczepą)
тагын - I jeszcze, znowu, nadal, wciąż
(Ни кирәк сиңа тагын? - Czego ci jeszcze potrzeba?)
(Кайчан тагын киләсең? - Kiedy znowu przyjedziesz?)
II także, również, dodatkowo, do tego jeszcze
(Монда йөз, тегендә тагын ун. - Tu jest sto, a tam dodatkowo dziesięć.)
(Нинди эш тагын? - Jaka jest jeszcze sprawa?)
III (spójnik rozdzielający) to..., to...
(Tагын керде, тагын чыкты. - To wchodził, to wychodził.)
(Tагын күкри, тагын яшен яшьни, тагын яңгыр ява. - Raz grzmi, raz piorun błyska, to znowu idzie deszcz.)
IV (partykuła wzmacniająca znaczenie) jakby, jeszcze
(Cизмәсеннәр тагын. - Jakby nie kręcili.)
(Ни тагын? - Co tam jeszcze?)
V użyty po czasowniku w trybie rozkazującym nadaje mu znaczenie ostrzeżenia, przestrogi
(Егылма тагын! - Uważaj by nie upaść!)
(Белмәсен тагын! - Niech no by się nie dowiedział!)
таҗ - I korona, wieniec
II (sport.) mistrzostwo
таҗлы - (wprost i przen. ukoronowany, koronowany, mający koronę, mający wieniec, uwieńczony
таз - I (med.) grzybica (woszczynowa), parch
II człowiek z grzybicą na głowie
III łysy
IV chytry i zaradny bohater ludowych opowieści
V (przen.) szelma, chytrus
таза - I zdrowy, krzepki, silny (fizycznie),
II mocny, silny, solidny
III czysty, niezabrudzony
тазкара - (zoolog.) sęp kasztanowaty (aegypius monachus)
тай - źrebak (roczny)
тайгак - śliski
тайпыл-ырга - (wprost i przen.) odchodzić w stronę, usuwać się w bok, zbaczać z czego, skręcać
(маршруттан тайпыл-ырга - zbaczać z trasy)
(вазифадан тайпыл-ырга - uchylać się od obowiązków)
так - I nieparzysty
(Җөп булса да уртак - так булса да уртак. (powiedz.)
- Czy parzyste czy nieparzyste, wszystko na pół.)
II (w znacz. rzeczownik.) liczba nieparzysta, patrz też:: җөпме
(такмы? - czy nieparzyste? (z gry dziecięcej))
такт - I (w różn. znacz.) takt, rytm, tempo
(бию такты - rytm tańca)
II takt (wyczucie w postępowaniu z ludźmi)
такта - I deska, tarcica
(такта кагарга - przybijać deski, obijać deskami)
II tablica (szkolna)
III tabliczka (jakiegoś produktu)
(бер такта шоколад - tabliczka czekolady)
IV wykrój (wykrojony kawałek tkaniny lub skóry przygotowany do zszycia)
(күлмәкнең ал тактасы - wykrój przodu koszuli)
V (potocz.) dach jednospadowy
такым - I (hist.) powiązane stado bydła, grupa związanych ludzi (jeńców, katorżników itp.)
II (hist.) grupa, odłam
(бер такым зыялылар - grupa intelektualistów)
III (książk.) komitet
(заводта эшчеләр такымы - zakładowy komitet robotniczy)
такыя - I wianek, wieniec
II tradycyjne tatarskie kobiece nakrycie głowy
тал - I (botan.) iwa, wierzba
(Tалны чыбык чакта бөгәләр. - Wierzbę gnie się gdy jest łozą.)
(charakter dzieci trzeba kształtować od maleńkości)
II (książk.) pęczek, wiązka, bukiecik,
III kosmyk (włosów)
IV (botan.) gładki pień rośliny
V (partykuła wzmacniająca) w rzeczy samej, dokładnie, jak raz
(тал ярты - dokładnie pół)
тал бәбкәсе (бәбие, бәпчеге) - bazia (pączek wierzby, olchy) (patrz też: песи)
тал бөресе - pączek iwy
тал гөле - (botan.) oleander (jako roślina doniczkowa) (patrz też: талгөл)
тал-ырга - I męczyć się, nużyć się, ustawać
(Cалкын сулар ала-ала талмас кулларым тала. - (piosenka)
Moje wytrwałe ręce zmęczyły się noszeniem wody ze studni.)
II nadwerężać się, wycieńczać się, omdlewać
(Карый-карый күзләр талды. - Od wypatrywania oczy omdlały.)
тала-рга - rabować, grabić
(Юлда безне таладылар. - Ograbili nas na drodze.)
талак - (anatom.) śledziona
талаучы - grabieżca, rozbójnik
талаучыл - grabieżczy
талаучылык - rozbój, grabież
(талаучылык белән шөгыльлән-ергә - trudnić się grabieżą)
талаш - kłótnia, sprzeczka, skandal, awantura, pyskówka
(Tалаштан тартыш чыга. - (przysłowie) Kłótnia rodzi bijatykę.)
таләп - wymaganie, żądanie
таләп ит-әргә - wymagać, żądać, dopominać się
таләпчән - wymagający
таләпчәнлек күрсәтеп - surowo
талгөл - (botan.) oleander (jako roślina doniczkowa) (patrz też: тал гөле)
талдыр-ырга - męczyć, nękać, trapić, dokuczać
(Tалдырма йөрәккәеңне - үкенечле яр түгел. - (piosenka)
Nie dręcz swojego serca, to nie jest warta żalu ukochana.)
талип - uczący się, student
талпан - (zoolog.) kleszcz
талпын-ырга - (wprost i przen.) rwać się, usiłować, starać się, próbować
(Күңелем сиңа талпына. - Moja dusza rwie się do ciebie.)
(Нәрсәдер әйтергә талпына. - Usiłował coś powiedzieć.)
талчыккан - zmęczony
талчыкканлык - zmęczenie
тальк - (chem.) talk
там-арга - I kapać, kapnąć
II (przen.) przypadać, dostawać się (komuś)
(Акмаса да тама. - Nie, tak nie będzie.)
(тамып торган - nalany, pełny, soczysty)
тамак - I gardło, przełyk
II (przenośn.) jedzenie, żywność
III apetyt
IV (przenośn.) gęba (do wyżywienia)
V (geograf.) ujście (rzeki)
тамак карлыг-ырга - chrypnąć, ochrypnąć
тамаша - przedstawienie
тамашачы - widz
тамга - I znak, marka, cecha, karb itp (jako umowny znak rozpoznawczy)
II tamga (znak rodowy) (patrz też: тугра)
III piętno, klejmo, znak własnościowy
IV (wprost i przen.) pieczęć, stempel
(хурлык тамгасы - piętno hańby)
V (matemat.) znak
(плюс тамгасы - znak plus)
таможня - urząd celny, komora celna
таможня хезмәткәре - pracownik urzędu celnego
таможня хокукы - prawo celne
таможнячы - - pracownik urzędu celnego
тамыр - I (botan.) korzeń rośliny
(тамыр табак - misa wyrzeźbiona z korzenia)
II naczynie (w organiźmie), żyła
(кан тамырлары - naczynia krwionośne)
(лимфа тамырлары - naczynia limfatyczne)
III żyłka (w liściu)
IV (techn.) żyła (w kablu)
V (geolog.) żyła minerału
(алтын тамыры - żyła złota)
VI (przen.) korzenie, głęboka przyczyna czegoś
VII (przen.) żyłka, skłonność, potencjalna cecha człowieka (z reguły o negatywnym charakterze)
(көнчелек тамырлары - skłonność do lenistwa)
VIII (gramat.) rdzeń, temat wyrazu
IX (matemat.) pierwiastek (liczby, równania, wyrażenia matematycznego)
(сан тамыры - pierwiastek liczby)
(тигезләмәнең тамырлары - pierwiaski równania)
X jako imiesłów przymiotnikowy тамырыннан, тамырдан - dogłębnie, do korzeni, radykalnie
(явызлыкны тамырыннан йолкып ташла-рга - wyrwać zło z korzeniami)
(тамыр үзгәрт-ергә - zmienić radykalnie)
тамчы - I kropla
II (przen.) krzyna, kropelka, ciut ciut
(Tамчы да йокламадым. - Nie spał ani trochę.)
тан-ырга - I rozpoznawać, dowiedzieć się
II poznawać (np. świat)
III rozumieć, zdawać sobie sprawę z
IV uznawać, zgadzać się z czymś
тана - cielę, dwuletnia jałowica
танау - I nozdrza (u zwierząt)
II pysk
(ат танавы - pysk konia)
танк - (wojsk.) czołg
тантана - uroczystość, święto, feta
тантаналы - uroczysty
тантаналы җыр - hymn
танылган - znany, popularny
таныл-арга - I wychodzić na jaw, stawać się wiadomym
II być czytelnym, zrozumiałym (o piśmie)
танып-белү - (filozof.) poznanie
таныш - I znajomy, znany
(таныш яклар - znajome kraje)
II (rzecz.) znajomy
(иске таныш - stary znajomy)
III (predykat.) znany, być znany
(Бу китап миңа таныш. - Znam tę książkę.)
таныш бул-ырга - zapoznawać się
таныш булган - znajomy
таныш булмаган - nieznajomy
таныш түгел - nieznany
таныш-ырга - I zawierać znajomość
II zapoznawać się
танышу - I znajomość
II wtajemniczenie, wgląd
таныштыр-ырга - I przedstawiać, zapoznawać,
II obznajomić, zaznajomić
таң - I brzask, zorza poranna
(таң белән тор-ырга - wstawać z zorzami porannymi)
II (przen.) zaranie, świt (życia)
(яшьлек таңында - w zaraniu młodości)
таң кал-ырга - zachwycać
таң калу - zachwyt
таңга калдыр-ырга - zachwycać
тап - I plama, łata, cętka
(Кояшның да табы бар. - (przysłowie) I na słońcu są plamy.)
II (przen.) skaza, defekt, piętno, ślad, kleks
III (partykuła wzmacniająca) jak raz, właśnie, dokładnie, precyzyjnie
(тап урталай - równo na pół)
IV (hist.) oddzielnie koczująca rodzina
тапа-рга - I rąbać, siekać, drobno posiekać
II odbijać
тапкыр - I w połączeniu z liczebnikami: raz, razy, patrz także: кат, мәртәбә
(ничә тапкыр - ile razy)
(тәүге (беренче) тапкыр - za pierwszym razem)
II -krotnie
(ике тапкыр дөнья чемпионы - dwukrotny mistrz świata)
III (-га тапкыр) właściwy, adekwatny, przynależny
(геройга тапкыр сыйфатлар - właściwości przynależne bohaterowi)
IV to (wskazuje na określone miejsce)
(шул тапкырда - w tym miejscu)
V (poimek) koło, wskazuje miejsce koło czegoś
(өй тапкырында - koło domu)
(минем тапкырымда - koło mnie)
VI bystry, pomysłowy, błyskotliwy, przebiegły
тапкырла-рга - I (matemat.) mnożyć
II przynaglać, popędzać do czegoś
тапкырлау - (matemat.) mnożenie
тапкырлык - bystrość, wynalazczość, inwencja, rozum, dowcip
тапта-рга - I deptać, tratować (coś), chodzić (po czymś)
(чәчәкне тапта-рга - tratować kwiaty)
II udeptywać, ubijać (nogami)
(багана төбен тапта-рга - udeptywać ziemię wokół słupa)
таптан-ырга - I przestępywać z nogi na nogę
(бер урында таптан-ырга - dreptać w miejscu)
II (przen.) pozostawać w zastoju
(таптану чоры - czas (epoka) zastoju)
таптап бетер-ергә - zadeptać
тапшыр-ырга - I dostarczać, odstępować
II wręczać
III przekazywać
IV powierzać, polecać, poruczać
тапшыру - przekaz, przekazywanie, transmisja
тапшыручы - (techn.) przekaźnik
тар - I ciasny, wąski
(тар урам - wąska uliczka, wąski zaułek)
II (przen.) wąski, ograniczony
III (predykatyw) mało, ograniczenie
(вакыт тар - brak czasu, niedoczas)
тара-рга - I zawężać się, stawać się wąskim, ciasnym (o odzieży, miejscu itp.)
II (przen.) przejawiać niechęć, uważać (kogoś) za niepotrzebnego, wrogiego
(Cин миңа тарайма. - Nie traktuj mnie niechętnie.)
(Tарайганга тарай, киңәйгәнгә киңәй. - (przysłowie) Niechętnych traktuj niechętnie, chętnych chętnie.)
III czesać
(чәчне тара-рга - czesać włosy)
тарак - I grzebień
II grępel (do czesania lnu)
таракан - (zoolog.) karaluch, prusak (blattella germanica)
тарал-ырга - I rozchodzić się, rozpraszać się, rozsiewać się, rozpuszczać się, rozpływać się
(Бары да таралдылар. - Wszyscy się rozeszli.)
II rozsiedlać się, rozlokowywać się, zamieszkiwać (różne strony)
(Татар халкы төрле җирге таралган. - Naród tatarski rozsiedlił się do różnych krajów.)
III rozwidlać się
(төрле якларга таралган сукмаклар - ścieżki rozwidlające się w różne strony)
IV (wprost i przen.) rozprzestrzeniać się, rozpowszechniać się, rozchodzić się
(киң таралган - szeroko rozpowszechniony)
(Хуш ис таралды. - Rozszedł się zapach.)
IV być czesanym, zaczesanym (strona bierna od тара-рга III)
(Чәче матур таралган. - Ma włosy pięknie zaczesane.)
таралыш - rozprzestrzenianie, dystrybucja
тарат-ырга - I rozproszyć, rozpędzić, rozgonić
II popuszczać, rozpuszczać
III rozprzestrzeniać, rozpowszechniać
тараф - I (w różn. znacz.) strona, kierunek
(һәр тарафта - na wszystkie strony, wokół, wszędzie)
II strony, kraje
(безнең тарафларда - w naszych stronach)
тарафдар - stronnik, zwolennik
тарафтан - (poimek) od, ze strony
(безнең тарафтан - z naszej strony, od nas)
тарафыннан - (poimek) od, ze strony
(Аллаһы тарафыннан җибәрелгән - posłany od Boga (Prolog Ewang. Św. Jana))
тараш - I czesanie,
II fryzura, uczesanie
тараю - rzeczownik odsłowny od тара-ерга
тарих - historia, historyczny
таркал-ырга - I rozpadać się, niszczeć, popadać w ruinę
II rozkładać się, gnić, butwieć, próchnieć
III rozpadać się (o domu, rodzinie)
IV rozpraszać się, iść chaotycznie w różne strony (o grupie)
V rozchodzić się (patrz też: тарал-ырга)
VI (matemat.) rozkładać się (na czynniki)
(20 саны 5 һәм 4 яисә 10 һәм 2 тапкырлаучыларына таркала - liczba 20 rozkłada się na mnożniki 5 i 4 albo 10 i 2)
тарлык - I ciasnota, wąskość
(Дөнья тарлыгыннан зарланганнар тар кабергә салганнар - (powiedz.)
ci, którzy się skarżą na ciasność świata mieszczą się w mogile)
II trudność, kłopotliwość
(мөмкинлекләр тарлыгы - trudne położenie),
III przeszkoda, zawada (komuś)
(тарлык китер-ергә - przeszkadzać (komuś))
тармак - I gałąź, konar, pęd,
II rękaw (ręki),
III odejście, odprowadzenie,
IV (przen.) gałąź, dział, dziedzina (nauki, gospodarki), branża
тарсын-ырга - I czuć się skrępowanym, onieśmielonym
II (przen.) uważać (kogoś, się) za niepotrzebnego, niepożądanego
(Хуҗасы тарсынса, кунагы тартына. - Jeżeli gospodarz niezbyt gościnny gość czuje się niepożądany.
тарт-ырга - I (wprost i przen.) ciągnąć, przyciągać, przeciągać, przesuwać
(ишекне тарт-ырга - przyciągać drzwi)
(урындыкны өстәлгә таба тарт-ырга - przysunąć krzesło do stołu)
II rozciągać, naciągać (siłą)
(Oста сатучы тартып үлчәр. - (przysłowie) Zręczny sprzedawca mierzy (tkaninę) naciągając.)
III (przen.) przyciągać
(игътибарны тарт-ырга - przyciągać uwagę)
IV (przen.) wciągać (do jakiejś organizacji, działalności)
(эшкә тартырга кирәк - trzeba wciągnąć do roboty)
V (przen.) kierować się, dążyć, starać się
(Иш ишенә тартыр, ишәк абзарына тартыр. - Każdy dąży do podobnych, osioł dąży do stajni.)
VI (wprost i przen.) szarpać, targać, wlec
(дилбегәне тарт-ырга - szarpnąć za lejce)
VII (przen.) paskramiać, hamować, kiełznąć
(Нәфесеңне тарт! - Pohamuj swoją chciwość!)
VIII być podobnym, wdawać się
(әнисенә тарткан - wdał się w matkę)
IX mleć (o młynie)
(Tегермән тарта - оны юк. - Młyn miele a mąki nie ma. (zagadka językowa))
X palić (tytoń)
(Яшь чакта тәмәке тарта идем. - W młodości paliłem papierosy.)
(Tартып артмассың. - (przysłowie) Od palenia nie urośniesz.)
(Тәмәке тарту сәламәтлеккә зыян китерә. - Palenie tytoniu szkodzi zdrowiu)
тарткала-рга - (forma wielokrot. od тарт-ырга) pociągać
(аркан тарткала-рга - pociągać (od czasu do czasu) sznur)
тартма - I skrzynka, pudełko
II szuflada
(өстәл тартмасы - szuflada stołu)
тартык - I (lingw.) spółgłoska,
II zgodny, harmonijny
тартыл-ырга - strona bierna od тарт-ырга
тартым - I (lingw.) dzierżawczość, dzierżawczy
II (fiz.) przyciąganie
(җир тартымы - przyciąganie ziemskie)
III podobny, pokrewny
тартып суз-арга - przeciągnąć
тартып чыгар-ырга - wydostać
тартыш-ырга - I ciągnąć się wzajemnie, pomagać ciągnąć, wlec, przyciągać (strona wspólna od тарт-ырга)
II uczestniczyć w przeciąganiu (liny, pałki, struny)
III zmagać się, sprzeczać się, kłócić się, procesować się
IV opierać się, przeciwstawiać się
тархан - I (hist.) wasal, wasalny chan
II (hist.) tarchan, członek dywanu (niższy rangą od karacziego), zwolniony z podatków
III (hist.) tatarsko-baszkirski odpowiednik rosyjskiego szlachcica (XVI - XVIII w.)
IV (potocz.) pan, wolny kozak, człowiek nikomu nie podlegający
тарханда - (predykat.) wolny, swobodny, bez żadnych powinności, będący w stanie nieczynnym
(Aт яхшысы арканда, ник син генә тарханда? - Konie (w znacz. mężczyźni) lepsze na uwięzi, a czemu ty bez żadnych obowiązków?
тасвир - opis, wizerunek, obraz
тасвирла-рга - opisywać, wyobrażać, przedstawiać
таскак - I pomost na palach (ambona myśliwska, do suszenia żywności)
II rusztowanie (budowlane)
III otwarta szopa, daszek
тасма - taśma, wstążka, wstęga
тат - I Tybetańczyk albo Tadżyk lub Pers, nieTurkijczyk
тат-ырга - I próbować, smakować (jedzenie)
II poznać, mieć przedsmak (ирененнән бал татыр - z ust miodem smakuje)
III (przen.) poznawać, sprawdzać, próbować
татар - I Tatar, Tatarka, tatarski
(Tатарга тылмач кирәкми. - (powiedz.) Tatarowi tłumacz niepotrzebny.)
(татарда булган гадәтләр - tatarskie obyczaje)
II Tatarzy, Naród Tatarski
татар телендә - po tatarsku, w języku tatarskim
татардагы - tatarski, występujący u Tatarów
татардагыча - po tatarsku, jak u Tatarów, według tatarskiego obyczaju
татарларча - jak Tatarzy, po tatarsku
татарлык - tatarskość
(Aның татарлыгын беләбез. - Wiemy o jego tatarskości.)
(Aның татарлыгы инде! - Cóż z niego za Tatar!)
татарча - język tatarski
татарчалап - I po tatarsku, w języku tatarskim
(Tатарчалап җавап бирде. - Odpowiedział po tatarsku.)
II po tatarsku, na tatarską modłę
(татарчалап кырдырылган баш głowa ogolona na sposób tatarski)
татарчалык - I tatarskojęzyczność
(татарчалыгы аркасында - z powody bycia w języku tatarskim)
II tatarski akcent
(Руса сөйләгәнде татарчалыгы сизелеп тора. - Przy mówieniu po rosyjsku pojawia się tatarski akcent.)
татлы - I (dosł. i przen.) słodki
(татлы тел - słodkie słowa)
(Бал татлы, балдан бала татлы. - (przysłowie) Miód jest słodki lecz dzieci od miodu słodsze.)
II smaczny (patrz też: тәмле)
III (przen.) drogi
тату - I przyjazny, pokojowy
II zgodnie, przyjaźnie, pokojowo
татулаш-ырга - pogodzić się, godzić się
(Дус белән карулашкан, дошман белән татулашкан - (przysłowie)
Kto spiera się z przyjaciółmi zgadza się z wrogami)
татулык - pokój, zgoda
татым - smak
татып кара-рга - spróbować
тау - góra, górski
тау бите - stok (góry)
тауга менү - wspinaczka wysokogórska (patrz też: кыя тауга менү)
таудагы - górski
(биек таудагы - wysokogórski)
таулар - (geograf.) góry
(Кырым таулары - Góry Krymskie)
таучык - pagórek, wzniesienie
таушал-ырга - postrzępić się, poszarpać się, zużyć się
таушалган - (wprost i przen.) zaszargany, wyświechtany, wytarty, utarty, oklepany
тачка - taczka
таш - I kamień, kamienny
(кыя ташлы - kamienisty)
II bruk, brukowany
ташбака - (zool.) żółw
ташка әйләнгән (әверелгән) - skamienieć
ташка әйләнгәнлек (әверелгәнлек) - skamieniałość
ташкабак - (botan.) tykwa (rodzaj dyni o stwardniałej łupinie)
ташкүмер - (chem.) węgiel kamienny
ташкын - I (wprost i przen.) potok, strumyk
II żywiołowy, powodziowy
ташла-рга - I porzucać, opuszczać, odrzucać, odchodzić
II wyrzucać, usuwać
III zostawiać, zaniechać
ташлама - I zniżka, obniżka ceny
II rabat, upust
ташлан-ырга - I strona bierna od ташла-рга
II rzucać się
III narzucać, zaatakować, napaść
ташлау - ustąpienie
ташы-рга - I ciągnąć, dźwigać, nosić, wlec
II wozić, przewozić
III roznosić
тая-рга - I ślizgać się, pośliznąć się
II (med.) wywichnąć się
III (przen.) uciekać, zwiewać, czmychać
IV tracić (świadomość)
(истән тая - traci świadomość)
таяк - I patyk, kij, pałka, pręt
II laska, kij, kostur
III sążeń (miara długości)
таян-ырга - I opierać się, oprzeć się (na czymś, na kimś)
(Беркемгә дә таянып булмый. - Nie ma oparcia w nikim.)
II polegać (na kimś, na czymś)
таяныч - oparcie, podparcie, podpora, ostoja
(таяныч ноктасы - punkt podparcia)
(Ил таянычы ир булыр. - Ostoją ojczyzny jest mężczyzna.)
(таяныч кеше - człowiek mający poparcie)
тә - patrz: та a także да/дә
тәәсеф - I (książk., przest.) boleść, żal, smutek, zmartwienie
(тәәсефкә бирел-ергә - oddawać się smutkowi)
II (wykrzyk.) niestety
(йөз кат тәәсеф - po stokroć niestety)
тәбә - (kulin.) jajecznica
тәбәнәгрәк - niżej
тәбәнәк - I niski
II niewysoki, niskiego wzrostu
тәбәлдерек - (techn.) pedał
(велосипед педале - pedał od roweru)
тәбе - I sidła, potrzask
II (przen.) pułapka, matnia
тәбрик ит-әргә - winszować
тәбриклә-ргә - gratulować, składać życzenia, salutować, fetować, honorować
тәвә кошы - (zoolog.) struś
тәвәккәл - I ryzykant, skłonny iść na ryzyko
II nieokiełznany, nieopanowany, śmiały, zdecydowany, stanowczy
III ryzykowny, niepewny
(тәвәккәл эш башкарырга - realizować ryzykowny uczynek)
тәвәккәлл-әргә - zaryzykować, zdecydować się
тәвәккәллек - I zdecydowanie, stanowczość, detrminacja
(тәвәккәллеккә белән билгеле - znany ze swojej determinacji)
II ryzyko
(тәвәккәллеккә баглый - związane z ryzykiem)
тәвәккәч - poganiacz wielbłądów
тәгаен - I dokładnie, na pewno, precyzyjnie, stanowczo, wyraźnie
(Тәгаен белмим. - Nie wiem dokładnie.)
(тәгаене - илле сум - dokładna cena to pięćdziesiąt rubli)
Тәгаен әйтергә кирәк. - Trzeba powiedzieć wyraźnie.)
II niewątpliwie, bez wątpienia, z pewnością
(Тәгаен авачак бу йөгең. - Ten twój wóz z pewnością się przewróci.)
(Ул, тәгаен, килгәндер. - On, bez wątpienia, przyszedł.)
тәгәрмәч - I (w różn. znacz.) koło
II pęto (kiełbasy)
тәгъбир - I wyrażenie, zwrot
II objaśnienie, interpretacja, tłumaczenie
тәгълимат - nauczanie, nauka, doktryna
тәҗрибә - I przeżycie, praktyka
II doświadczenie, eksperyment, usiłowanie
тәҗрибәле - biegły, doświadczony
тәҗрибәсез - niedoświadczony
тәкә - I kozioł albo baran (z różnicującymi określeniami)
(кәҗә тәкәсе - kozioł)
(сарык тәкәсе - baran)
II (przen., potocz.) kwiatostan, owocostan
(суган тәкәсе - owocostan (główka) cebuli)
III (przen., kulin.) rogalik
IV (przen., potocz.) kozioł, krzyżak
тәкәббер - I wyniosły, pyszny, butny, pyszałkowaty
II pyszałek, zarozumialec
тәкәбберлек - ambicja, duma, pycha, buta
(Биргәнне кире кагу тәкәбберлек була. - (przysłowie) Odtrącanie darów to buta.)
тәкәбберлән-ергә - przejawiać pyszałkowatość, nadętość
тәкъва - I świątobliwy, bogobojny
II prawy, uczciwy, sprawiedliwy
тәкъдим - I (w różn. znacz.) zdanie
II wniosek, propozycja
тәкъдим ит-әргә - proponować
тәкъдим итү - propozycja
тәкъдир - I los, przeznaczenie, dola, powodzenie
II uznanie, aprobata, pochwała, szacunek
тәлинкә - I talerz, naczynie, półmisek, spodek
(чынаяк тәлинкәсе - spodeczek filiżanki do herbaty)
II płytka, tabliczka, dysk
III czasza, czarka, kubek, kielich
IV (przen.) danie, potrawa
тәм - I smak
II (przen.) smak, gust
тәмам - I całkowicie, ostatecznie, zdecydowanie
II (predykatyw) skończony, gotowy
тәмамла-рга - kończyć, ukończyć, zakończyć
(институт тәмамла-рга - ukończyć instytut)
тәмамлан-ырга - zakończyć się, ukończyć się, kończyć się
тəмамланмаган үткəн заман хикəя фигыль - (lingw.) czasownik w czasie przeszłym niedokonanym
тәмамлык - (lingw.) dopełnienie
тәмәке - I tytoń (roślina) (nicotiana tabacum)
II tytoń, tabaka
(тәмәке тарту тыела - palenie (tytoniu) zabronione)
III (potocz.) papieros
тәмләткеч(ләр) - (kulin) przyprawa
(тәмләткечләр сал-ырга - przyprawiać, dodawać przyprawy)
тәмле - I smaczny, apetyczny (patrz też: татлы)
II (przen.) przyjemny, miły
(тәмле төшләр - dobranoc (dosł.: miłych snów))
тəмсез - I bez smaku, pozbawiony smaku, nie działający na zmysł smaku
II niesmaczny, nieapetyczny
III (przen.) nieprzyjemny, niemiły, wstrętny, odrażający, ohydny
IV (przen.) nieprzyjazny, nieżyczliwy
тәмуг - (wprost i przen.) piekło
тән - ciało, mięso, miąższ
тәнәфес - przerywanie, zmiana, odmiana
тәнкыйтьлә-ргә - krytykować, oceniać
тәнкыйтьләү - krytykowanie, krytyka
тәңкә - I moneta
II (potocz.) rubel
III (zoolog.) łuska
IV kółko, krążek (metalowy, maślany)
тәңре - Bóg, Najwyższy
(Тәңре хакына! - Na Boga!)
тәпи - I łapka, łapa
II łodyga, ogonek
тәрәзә - (wprost i przen.) okno
тәрәч - (zoolog.) dorsz (gadus)
тәрбия - I wychowanie, edukacja
II opieka, doglądanie
тәрбиялә-ргә - I kształcić , szkolić,
II opiekować się, dbać, doglądać
тәрбияләнгән - wychowawczy
тәрбияләп үстер-ергә - wychowywać
тәрбияле - wychowawczy, edukacyjny
тәрбиясез - niewykształcony
тәре - I krzyż, znak krzyża (jako symbol chrześcijaństwa)
II obraz, ikona
III (hist., rel.) pogański bożek, idol
IV krzyż, znaczek do noszenia na piersi w formie krzyża
V (karciane) trefl (patrz też: треф)
Тәре яулары - I (hist.) Wyprawy Krzyżowe
II (hist.) Krzyżowcy
тәрҗемә - przekład, tłumaczenie (z jednego języka na inny)
тәрҗемә ит-әргә - tłumaczyć, przekładać (z jednego języka na inny)
тәрҗемәче - tłumacz
тәртип - I (w różn. znacz.) porządek
(бүлмәдәге тәртип - porządek w pokoju)
(закон тәртибе - praworządność, porządek prawny)
II system, układ
III plan, reguła
IV dyscyplina
(ныклы тәртип - surowa dyscyplina)
тәртипле - I edukowany
II zdyscyplinowywany
тәртипсез - I niezdyscyplinowany, źle wychowany
II bałaganiarski, bezładny
III nieporządny, niechlujny
тәртипсезлек - I niezdyscyplinowanie, głupie, złe zachowanie, nieprzyzwoitość
II bałaganiarstwo, bezładność
тәртипче - I stróż porządku
II dyspozytor
тәсадеф - I traf, szczęśliwy traf, kazus, przypadek
(тәсадеф аркасында - szczęśliwym trafem)
II (nieoczekiwane) spotkanie
(бу тәсадефтән соң - po tym nieoczekiwanym spotkaniu)
тәсбих - I (relig.) muzułmański różaniec, wielokrotne wychwalanie Allaha
II (relig.) disbe, sznur paciorków używanych przy modlitwie
(тәсбих төймәсе - paciorek różańca modlitewnego)
тәте - (milit.) spust, kurek (patrz też: курок)
тәтелдә-ргә - bełkotać, paplać, gaworzyć
тәүбә - skrucha, żal, pokuta
тәүфыйк - I obyczajność, przyzwoitość, układność, wstrzemiężliwość, dobre maniery, dobre wychowanie, pobożność
(Тәүфыйгы булса, бәхете булыр. - Jeśli będzie obyczajność, będzie i szczęście.)
II (hist., książk.) patriarchalny styl życia
тәүфыйклы - obyczajny, porządny, przykładny, układny, pobożny
тәүлек - doba
тәүрат - (relig.) Tora, Pięcioksiąg (pierwsza część Biblii)
тәфсил - drobiazg, detal, szczegół
тәфсилле - szczegółowy, drobiazgowy
тәхет - tron, stolec
(тәхеткә утыр-ырга - objąć tron)
(тәхеткә мен-әргә - zasiąść na tronie, osiągnąć władzę monarszą)
тәхет кыл-ырга - uhonorować, oddawać honor, wywyższać (kogoś)
тәхеткә утырт-ырга - (wprost i przen.) posadzić kogoś na tronie, ogłosić kogoś najlepszym
тәхетле - I dysponujący tronem, zasiadający na tronie
II mający władzę monarszą
(Мин бәхетле, мин тәхетле. - Jestem szczęśliwy, że mam władzę (monarszą).)
тәһарәт - (relig.) ablucja
(Беркөнне Хуҗа Насретдин тәһарәт алып намаз укымакчы була. - Pewnego dnia Hodża Nasretdin po dokonaniu ablucji zabrał się za czytanie namazu.)
тәшкил - organizacja, organizowanie, postęp organizowania
тәэмин - bezpieczeństwo, ochrona, zaopatrzenie
тәэмин ит-әргә - zabezpieczać, zaopatrywać
тәэсир - I wpływ, oddziaływanie
II wrażenie, impresja, efekt
тәэсирле - I sugestywny, skuteczny, efektywny,
II doniosły, ważny, wpływowy
театр - (w różn. znacz.) teatr
(драма театры - teatr dramatyczny)
(сугыш хәрәкәтләре театры - teatr działań wojennych)
тег-әргә - szyć, zaszyć
теге - I tamten (tamta, tamto) (znajdujący się nieco dalej),
(Tеге әйберне алып кил. - Przynieś tamtą rzecz (przedmiot).)
(теге вакытта - tamtym razem, wtenczas)
II nie ten, inny (o dwu i więcej jednakowych obiektach)
(елганың теге ягы - tamta strona rzeki)
III ten znany (znany nam)
(Tеге, теге, тегендә, теге капка төбендә, теге көнне әйткән сүзең әл дә колак төбемдә. - (słowa piosenki)
Te, te, wypowiedziane przez ciebie tu, przed tymi drzwiami słowa wciąż brzmią mi w uszach.)
IV patrz: тегенди
V tamten, nie nasz (dla wskazania tych, których mówiący nie ma za swoich)
VI (jako partykuła modalna) -мыйча, теге - a jakże
(Шулай булмыйча, теге. - A jakże, oczywiście że tak.)
VII (jako partykuła modalna) -ганны, теге - doprawdy (można),
(уйламаганны, теге - doprawdy można (było) o tym pomyśleć)
VIII (jako partykuła modalna) -гач та, теге - już całkiem
(Дәшмәгәч тә, теге. - Jeśli przemilczysz to całkiem już (rozzuchwalą się).)
тегеләр - liczba mnoga od теге
тегендә - tam
тегенди - I taki tam (podobny do oddalonego lub niewidocznego, nieobecnego przedmiotu),
II niedobry, podejrzanej jakości
тегенди-мондый - pospolity, taki tam, byle jaki
тегеннән - odtamtąd
тегермән - I młyn, młynek
(су тегермәне - młyn wodny),
(җил тегермәне - wiatrak)
(ит тегермәне - młynek do mielenia mięsa)
II zabawka typu: wiatraczek, koło wodne
III (przen., żartobl.) usta
(аның тегермәне яхшы тарта - jego młyn dobrze miele, apetyt mu dopisuje)
тегесе - ten, ten z (nich)
тегү әнәсе - igła do szycia
тегүче - krawiec
(ирләр киеме тегүче - krawiec męski)
тез - (anatom.) kolano
тез-әргә - I budować, tworzyć, wykonywać
II nizać, nawlekać
тезген - I cugiel, lejc, uzda
II (przen.) ster (władzy)
тезген сал-ырга - (wprost i przen.) potrafić oswobodzić się od cugli
тезел-ергә - ustawiać się (w szereg, w kolejkę)
тезем - I rząd, szereg, łańcuch, ciąg, sznur, klucz
(тау теземе - łańcuch górski),
(торналар теземе - klucz żurawi)
II szyk (bojowy, piechoty)
III pokos (siana)
IV (lingw.) fraza
(озын теземнәр - długie frazy (w przemówieniu, dziele))
тезмә - I patrz: тезем I i II
II powała, wiata, baldachim, markiza,
III zestaw, połączenie oddzielnych części
IV wiersz, mowa wiązana
тек - I wertykanie, na sztorc, pionowo
(тек торырга - stać pionowo)
II (botan.) tek, teczyna, drzewo tekowe (tectona)
III (partykuła wzmacniająca) tak oto, tak i jest, to tylko, to właśnie
(Уңмаган тек уңмаган. - Głupek to tylko głupek.)
текә - pionowy, stromy
(текә кыя - urwista skała)
текә башлы (борынлы) - chełpliwy, pyszny, hardy
текә күңелле - wyniosły, nieuprzejmy, surowy (w stosunku do innych)
текә-ргә - zwracać wzrok
(Күз карашын болытларга текәде. - Skierował wzrok na obłoki.)
текәл-ергә - wpatrywać się (strona bierna od текә-ргә)
текәләк - I stromość, spadzistość, urwistość
(текәләкген үлчәргә - zmierzyć stromość (czegoś))
II strome miejsce
(текәләктә туктарга - zatrzymać się w stromym miejscu)
III (przen.) wyniosłość, nieuprzejmość, surowość
текәлеп - uważnie, wnikliwie
текмә - płot, parkan, ogrodzenie, palisada
тел - I (anat.) język
II (lingw.) język, mowa
(И туган тел, и матур тел. - Ojczysta mowo, piękna mowo. (wiersz Gabdulla Tukaja))
III wahadło (zegara)
IV wskazówka (przyrządu)
(Минут теле бишлек күрсәтеп туктады. - Wskazówka minutowa zatrzymała się wskazując na piątą.)
V listwa, klawisz (akordeonu)
тел-ергә - I ciąć, krajać, rozcinać (wzdłużnie)
II (przen.) bić, siekać, smagać
телә-ргә - I chcieć, pragnąć, zachciewać się, zażyczyć
(Ни телисең, шуны ал. - Bierz co chcesz.)
II składać życzenia
(Tеләмә озын җәй, телә җылы җәй. - (przysłowie) Nie życz lata długiego, życz ciepłego.)
III (dial.) modlić się
IV stawiany przed zaimkami pytającymi wyraża subiektywne przyzwolenie:
(теләсә кайда - gdzie zechce tam i...)
(теләсә кайдан - odkąd zechce odtąd i...)
(теләсәм кая - kiedy mi się zechce wtedy i...)
(теләсәң кая - kiedy ci się zechce wtedy i...)
теләк - życzenie, pragnienie, chęć, ochota
теләктәшлек - solidarność
телән-ергә - żebrać, wypraszać, wybłagać
теләсә нинди - którykolwiek
телгә - (alatyw od тел) językowo, w słowach
(Tелгә батыр, эшкә факыр. - (przysłowie) W słowach bohater, w działaniu mizerota.)
телгәлә-ргә - I przecinać, kroić, drzeć, chlastać
II rozszarpywać, rozrywać, rozjątrzać
телдән - ustnie
телевидение - telewizja
телевизор - telewizor
(телевизорда күрсәттеләр - w telewizorze pokazali)
телеграф - telegraf
телем - I kromka, plaster, odcięty kawałek (bułki, ogórka)
(бер телем ипи - kromka chleba)
II szczapa
телефон - telefon, aparat telefoniczny
телләш-ергә - wchodzić w spór
(Нигә телләшеп торасың шуның белән? - Czemu ty z nim wchodzisz w spór?)
тема - temat
температура - temperatura
тенденция - tendencja
теннис - (sport.) tenis
(өстәл теннисы - tenis stołowy, pingpong)
тент-ергә - I rewidować, obszukiwać
теоретик - I teoretyczny, dotyczący teorii
(теоретик хәзерлек - przygotowanie teoretyczne)
II teoretyk
теория - teoria, teoretyczny
(танып-белү теориясе - teoria poznania)
(теориягә нигезләнгән - oparty o teorię)
теорияче - I teoretyk
II zwolennik, wyznawca (jakiejś) teorii
(саф сәнгать теориячеләре - wyznawcy teorii czystej sztuki)
терә-ргә - I wspierać, podtrzymywać
II opierać się, obstawać
терәк - I oparcie, podpora, podpórka, słup, kolumna
(күпер терәкләре - filary mostu)
II (przen.) oparcie, obrońca, filar
(Йорт терәге ир булыр. - Podporą rodziny jest mężczyzna.)
терәл-ергә - I opierać się (o coś), wspierać się (na czymś)
(Коймага терәлә. - Opiera się o płot.)
II stykać się, dotykać się
(бер-берсенә терәлеп торган биналар - budowle stykające się nawzajem)
III być bardzo bliskim
(басуга терәлеп торган урман - las przyległy do pola)
(Кыш терәлеп тора - Nadchodzi zima. (Zima tuż, tuż.))
IV (przen.) zależeć (od kogoś, czegoś)
(Эш акчага терәлә. - Sprawa zależy od pieniędzy.)
V (przen.) opierać się (o coś, kogoś), szukać oparcia u, zwracać się do
(байларга терәлү терәл-ергә - szukać oparcia u bogaczy)
тере - I żywy, ożywiony
(тере табигать - przyroda ożywiona)
II żywy, żyjący
(үзем тере чакта - pókim żyw)
(ни үле, ни тере - ani żywy ani martwy)
III (przen.) aktywny, żwawy, ruchliwy
(бик тере сөйләшә - mówi bardzo żwawo)
IV (przen.) surowy, nieugotowany (o ziemniaku)
тере җан - (przen.) żywa dusza
(Тере җан бармы биредә? - Czy jest tu (jakaś) żywa dusza?)
тере исәр (ахмак, тиле) - (przen.) skończony bałwan (głupiec, idiota)
терекөмеш - (chem.) rtęć (hydrargyrum)
терел-ергә - zdrowieć, wyzdrowieć, poprawiać się (na zdrowiu)
тереләй - I żywcem, na żywo
(тереләй күм-әргә - zakopać żywcem)
(тереләй бирелмәм - żywy się nie poddam)
II (przen.) bezlitośnie, okrutnie, bezpardonowo
теркә-ргә - I zanotować, utrwalać, rejestrować, katalogować
(протоколга теркәргә - wpisać do protokołu)
(никах теркәргә - dokonać rejestracji ślubu)
II dołączyć, przyłączać, kojarzyć
(Шул төпсәгә теркәп куй. - Włącz do tej oprawy (książki).)
теркәгеч - (lingw.) spójnik
терлек - I (zoolog.) bydło, zwierzęta domowe,
II (potocz.) w połączniu z nazwami gatunków bydła (w allatywie) tworzy nazwy wspólne
(ат терлекге - wszystkie konie)
(сыер терлекге - krowy i byki razem)
(кош терлекге - ptactwo domowe)
термометр - termometr (patrz też: градусник, градус үлчәгеч)
(терекөмешле термометр - termometr rtęciowy)
(медицина термометры - termometr medyczny)
территориаль - terytorialny
(территорияль сулар - wody terytorialne)
территория - terytorium, teren
(илнең территориясе - terytorium kraju)
террор - terror
(террор кулланырга - stosować terror)
террорла-рга - terroryzować
(илатны террорлау - terroryzowanie ludności)
террорлан-ырга - być terroryzowanym
террорчы - terrorysta
(террорчылар оешмасы - organizacja terrorystów)
террорчылык - terroryzm
терсәк - I (anatom.) łokieć,
II (anatom.) kolano
тет-әргә - I szarpać, targać, ciągnąć, wlec
II poszarpać, postrzępić, zedrzeć, znosić (o odzieży)
III rozbijać, rozwalać, rozdeptać, stratować
(түтәлләрне тетәргә - zdewastować (zadeptać) grządki)
IV (w przen.) gromić, bić, rozgromić (wroga) w pył i proch, rozproszyć (wojska)
V (w potocz.) zwymyślać, skarcić, wystrofować
тетеп ташла-рга - mocno zwymyślać, zmyć głowę, obsztorcować, zrobić burę
тетрә-ргә - trząść się, drżeć
(җир тетрәү - trzęsienie ziemi)
тетрәт-ергә - (wprost i przen.) potrząsać, wstrząsać, wzbudzać dreszcz
(җир тетрәтергә - powodować drżenie ziemi (o dużych pojazdach))
(җан тетрәтергә - watrząsać duszą)
теттер-әргә - I (strona sprawcza od тет-әргә) powodować trzepanie, międlenie, czesanie (lnu, wełny)
II (przen.) hulać, prowadzić hulaszcze życie
теттереп - I intensywnie, bujnie, gwałtownie
(Tеттереп яңгыр ява. - Pada ulewny deszcz.)
II (przen.) beztroski, dziarski, zuchowaty, brawurowy
(теттереп яшәргә - żyć beztrosko)
III gładko, płynnie, bez zająknienia
(русча теттереп сөйләшә - płynnie mówi po rosyjsku)
тетү сал-ырга - mocno zwymyślać, zmyć głowę, obsztorcować, zrobić burę
тефтә - (biolog.) nostrzyk (melilotus ) (patrz też: кандала үләне)
(тефтә ябарга - nałożyć plaster nostrzykowy (na ranę))
V zwymyślać, skarcić, zbesztać
техник - techniczny
теш - I (anatom.) ząb
II (tech.) kieł, ząb
теш до́кторы - dentysta
теше - samica
тешлә-ргә - I kąsać, ukąsić, gryźć, ugryźć
II jeść małymi kęsami
тешле - zębaty
ти-ергә - poruszać
тиб-әргә - I bić, uderzyć, kopnąć
II wierzgać
III pulsować, tętnić (o sercu)
IV występować (o wysypce)
тибрә-ргә - kołysać, chwiać, poruszać
(Җил су өстен тибрә́п үтте. - Wiatr rozkołysał powierzchnię wody.)
тибрәл-әргә - I kołysać się, huśtać się, chwiać się, być rozkołysanym (patrz też: тирбәл-ергә)
(Алтын яфраклар тибрәлә җилдә. - Złote liście kołysały się na wietrze)
(су өсте җил белән тибрәлә. - Powierzchnia wody jest rozkołysana od wiatru)
II (przen.) szybować (o pieśni, sztandarze)
(Тибрәлә җыр, сине дөнья тыңлый. - Pieśni szybujesz, świat cię słyszy.)
тибрәт-әргә - I kołysać, huśtać
II poruszać (czymś niedużym)
III (w przen.) wykonywać (zwykłe, potrzebne) działanie (czymś małym)
(бармак тибрәтәргә - poruszać palcem (palcami) (w znacz. pracować palcami, wiązać))
(тел тибрәтәргә - poruszać językiem (w znacz.: powiedzieć coś))
(каләм тибрәтәргә - poruszać piórem (ołówkiem) (w znacz.: napisać coś))
IV poruszać, kołysać, huśtać, lulać (dziecko) (patrz też: тирбәт-әргә)
тибү - stukot, uderzenie
тигез - I (w różn. znacz.) równy, gładki, równo
II jednakowy, równomierny, rytmiczny,
III (w przen.) zgodny, harmonijny
тигез җир - (geograf.) równina
тигезлә-ргә - I równać, wyrównywać, czynić równymi
(юлларны тигезләргә - wyrównywać drogi)
(Бар кешене тигезләмәсен. - Wszystkich nie uczynisz równymi.)
II zrównoważać
(көчләрне тигезләмәү өчен - aby zrównoważyć siły)
тигезлек - I (geograf.) równina, nizina
(Көнбатыш Себер тигезлеге - Nizina Zachodniosyberyjska)
(Көнчыгыш Аурупа тигезлеге - Nizina Wschodnioeuropejska)
II równość
(Көн-төн тигезлеге - równonoc, aequinoctium)
III równowaga
тигезләмә - (mat.) równanie
(бер билгесезле тигезләмә - równanie z jedną niewiadomą)
тигезлән-ергә - wyrównywać się, zrównywać się (strona bierna od: тигезлә-ргә)
тигезләнеш - równowaga
(тигезләнеш торышы - położenie równowagi)
тигезсезлек - I (w różn. znacz.) nierówność, chropowatość
(юлның тигезсезлеге - nierówności drogi)
(социаль тигезсезлек - nierówności społeczne)
II nierównomierność
(үсешнең тигезсезлеге - nierównomierność rozwoju)
III (matemat.) nierówność
(тигезсезлене чиш-әргә - rozwiązywać nierówności)
тигер-ергә - przynosić (korzyść, szkodę)
(зыян тигерергә - zaszkodzić)
тидермә-ргә - chybiać
тидер-ергә - I dotykać, poruszyć, tknąć,
II wpadać, trafić (np. w cel)
тиен - I (zoolog.) wiewiórka
(гади тиен - wiewiórka pospolita)
II (przen.) kopiejka, grosz
(Куй кузыдан, сум тиеннән (үсә). - Owca - z jagniątka, rubel - z kopiejki (wyrastają))
(актык тиен - ostatni grosz)
(Бер тиен тормый. - Nie warte złamanego grosza.)
тиеш - I (predykatyw) powinien, jest konieczny
(Милли матбугат яшәргә тиеш. - Narodowa prasa powinna istnieć.)
(Белмәгәнне сорарга тиеш. - Czego nie wiesz o to pytaj (powinieneś pytać).)
II mieć zobowiązanie, być zobowiązany
(Болай булмаска тиеш. - Tak nie powinno być.)
III (булырга тиеш) powinien być, pewno jest, widać jest
(Укытучы булырга тиеш. - To widać jest nauczyciel.)
IV należy, podlega
(План үтәлергә тиеш. - Plan podlega zrealizowaniu.)
V winien,
(Ул миңа өч сум тиеш. - Jest mi winien trzy ruble.)
VI konieczny, nieodzowny (patrz także: кирәк, зарур)
(Һәркем хәзерләнергә тиеш. - Każdy musi się przygotować.)
VII być komu czymś, zostawać, okazywać się
(Ул безгә кода тиеш. - Został naszym kumem.)
VIII (poimek) przeznaczony, adresowany
(Фәйрүзәгә тиеш хат. - List jest adresowany do Fajruza.)
IX należność, obowiązek
(Tиешен үтәдек. - Spełniliśmy obowiązek.)
тиешле - I należny, właściwy,
II (predykatyw) winien
III odpowiedni, trafny, słuszny
IV godny, czcigodny, dostojny, zasłużony
тиҗарәт - (książk.) handel, podróż w celach handlowych
(Һәм зыярәт, һәм тиҗарәт. - (powiedz.) I podróż i handel (i przyjemne i pożyteczne))
тиз - I prędki, prędko, szybki, szybko
(Хатлар тиз килә. - Listy idą szybko.)
II wkrótce, niebawem, wnet, zaraz
(Мин тиз кайтырмын. - Wrócę niebawem.)
тиз бул! - (wykrzyk.) szybciej!
тиз йөрешле - prędki, szybki, śpieszny
тиздән - szybko, wkrótce, zaraz, niebawem
тизәк - łajno, kał, ekskrementy
тизлек - (w różn. znacz.) prędkość, szybkość
(яшен тизлеге белән - z prędkością błyskawicy)
тизрәк - I (w różn. znacz.) szybciej, prędzej, raczej
II szybko!, no dawaj!
тик - I ot tak, tak sobie
II bez ruchu
III tylko, jedynie
тикән - (botan.) igła (rośliny), cierń (patrz też: энә III)
тикшер-ергә - I badać, sprawdzać, rozkładać, analizować
II oglądać, lustrować
III śledzić, poszukiwać, dociekać
IV sprawdzać, kontrolować
тикшеренү - badanie, badania
(Фәнни тикшеренү институты - Instytut naukowo-badawczy)
тикшеренүче - badacz, poszukiwacz
тикшерү - sprawdzanie, kontrola, inspekcja
тиле - głupi, durny, głupiec, niepoczytalny, wariat
тилер-ергә - zwariować, oszaleć, zdurnieć, zgłupieć
тилмер-ергә - I cierpieć, chorować, mieć pragnienie
(Агым суга төкергән - кабым суга тилмергән - (powiedz.)
Naplujesz do źródła - będziesz pragnął łyku wody.)
II tęsknić, spoglądać z nadzieją, oczekiwaniem,
(тилмереп көт-әргә - dręczyć się oczekiwaniem)
III błagać, ubłagać, upraszać
(тилмереп кара-рга - patrzeć błagalnie)
(тилмереп үтен-ергә - gorąco prosić, upraszać)
тимгел - (med.) wysypka
(кызамык тимгеле - wysypka odrowa)
тимер - I żelazo, żelazny
II (przen.) twardy jak żelazo
III element żelazny
тимер юл - kolej, kolejowy (patrz też: чуен юл)
тимер-томыр - I złom, złom metalowy
II żelastwo, wyroby metalowe
тимераяк - łyżwy
Тимерказык - (astronom.) Gwiazda Polarna (dosł.: Żelazna Oś)
тимьян - (botan., kulin.) tymianek (thymus)
тинтәк - I tępy, głupkowaty, lekkomyślny, zwariowany (o człowieku)
II głupi, lekkomyślny (o słowach, działaniach)
III dureń, głupiec
(Tинтәк тегелмәгән итеген мактар. - (przysłowie) Głupiec chwali buty jeszcze nie uszyte.)
тиң - I jednakowy, podobny
II para (w znacz. równy, odpowiedni)
(тиңен тапты - znalazła swoją parę)
тиңдәш - I podobny, równy
II odpowiadający, współmierny, właściwy, jednakowy
III równolatek, rówieśnik
тиңдәшсез - niebywały, niezrównany
тиңсез - I nieporównywalny, niezrównany, niebywały, patrz też: тиңдәшсез
II nierówny
тиңсезлек - nierówność
тиңсен-ергә - uznawać się za równego
тип - I typ, rodzaj, odmiana
II (biolog.) gromada (w klasyfikacji biologicznej)
тир - pot
(Tирең аккан җирнең кадере. - Drogą jest ziemia którą zroszono potem.)
тир авыруы (чире) - gorączka, dreszcze
тир ал-ырга - wypocić się
(тир алгач, чир китә. - Po wypoceniu się choroba przechodzi. )
тир белән таб-арга - zarabiać na życie pracą
тир бизе - gruczoł potowy
тир сал-ырга (түг-әргә) - skropić potem, włożyć pot
тираж - I losowanie, ciągnienie (loterii)
II nakład (książki)
тирә - I wszystko (co) wokół
II koło, wokół
(кызлар тирәсендә йөрергә - uwijać się wokół dziewcząt)
(Өй тирәсе - гел үлән. - Wkoło domu zawsze jest trawa.)
III okolica, sąsiedztwo, region, obwód (obszar)
(безнең бу тирәдә - w naszej okolicy)
тирә-юнь - otoczenie, sąsiedztwo, okolica
тирә-юньдә - wokół
тирәдә (тирәдәрәк) - (poimek) o (kimś, czymś), na temat (kogoś, czegoś)
(шул тирәдәрәк сүз йөрттеләр. - Rozmawiali właśnie o tym (wspomnianym).)
тирәк - (botan.) topola
тирәли - I dookoła, wokół, około, naokoło
II na brzegach
(тирәли чигелгән - wyszyty po brzegach)
III (poimek) wokół, dookoła
(авыл тирәли үскән каеннар - brzozy roznące dookoła wioski)
(өй тирәли йөр-ергә - chodzić dookoła domu)
тирән - (w różn. znacz.) głęboki, głęboko, głębina
тирәнәйт-ергә - pogłębiać
(белемеңне тирәнәйт-ергә - pogłębiać swoją wiedzę)
тирәндә - głęboko
тирәнлек - głębina
тирәсендә (тирәсендәрәк) - (poimek) o (kimś, czymś), na temat (kogoś, czegoś)
(Үтенечем улым тирәсендәрәк иде. - Moja prośba była o syna.)
тирбәл-ергә - kołysać się, huśtać się, chwiać się (patrz też: тибрәл-әргә)
тирбәт-әргә - poruszać, kołysać, huśtać, lulać (dziecko) (patrz też: тибрәт-әргә)
тиргә-ргә - ganić, besztać, łajać, wymyślać, kląć
тиргәш - przekleństwo, "łacina"
тиргәш-ергә - (strona wspólna od тиргә-ргә) oklinać się, wymyślać sobie nawzajem
(Ике тиргәшкән - ике тиле, кушылган - куш тиле) - (przysłowie
Dwu oklinających się to dwu durniów, mieszający się to dureń podwójny.)
тире - skóra
тирлә-ргә - pocić się, spocić się, wypocić się
тирләт-ергә - wywoływać poty (strona sprawcza od тирлә-ргә)
тискәре - I odwrotny, przeciwległy
II (przen.) przekorny, niezgodliwy, nieposłuszny
III (w różn. znacz.) przeczący, negatywny, ujemny
(тискәре сан - liczba ujemna)
(тискәре заряд - ujemny ładunek)
(тискәре температура - ujemna temperatura)
тиф - (med.) tyfus
тиш-әргә - I dziurawić, przedziurawiać, przekłuwać, przebijać
II (przen.) przesiedzieć, przepróżnować, przegadać, przepaplać
тишек - I dziura, wyrwa
II otwór
тию - dotykanie (rzeczownik odsłowny od тия-ргә)
тия-ргә - I dotykać, ruszać, poruszać
II potrącać, ruszyć, zaczepiać
III zawadzać
IV trafiać (np. w cel)
V wyrządzać, przynosić
(зарары тияр - przynoszący wstyd)
(файдасы тиде - przyniósł korzyść)
VI dostać się
VII być (np. wujkiem)
VIII z rzeczownikami tworzy czasowniki złożone
(салкын тигән - przeziębił się)
(ис тиде - zaczadział)
товар - towar
тоел-ырга - wydawać się, wyglądać
тоз - I (w różn. znacz.) sól
(аш тозы - sól stołowa (jadalna))
(Aшның тәме тоз белән, өйнең яме кыз белән. - (przysłowie)
Jedzenie smaczne od soli, dom piękny od dziewcząt.)
II (przen.) sól (istota czegoś)
(Cүзеңнең тозы юк. - W twoich słowach nie ma sensu.)
III (hist.) prezent dla ważnego gościa
тоз савыты - solniczka
тозла-рга - I solić, posolić, posypać solą
(Aртык тозлау аздан яман. - (przysłowie) Gorzej przesolić niż niedosolić.)
II kisić (kapustę, ogórki)
тозлы - słony, solony, kiszony
(тозлы кәбестә - kiszona kapusta)
(тозлы кыяр - kiszona ogórek)
тойгы - I odczuwanie (zmysłami), wrażenie, doznanie,
II zmysł
(алтынчы тойгы - szósty zmysł)
III odczucie, emocja, sentyment
тойгысыз - niewrażliwy, nieemocjonalny, bezduszny, inercyjny
тойгысызлык - niewrażliwość, nieczułość, nieemocjonalność, pustka emocjonalna
ток - (techn.) prąd
(электр тогы - prąd elektryczny)
(алмаш ток - prąd przemienny)
(даими ток - prąd stały)
токмач - (kulin.) makaron
токым - I (w różn. znacz.) gatunek, rasa
(токымы яхшы терлек - bydło dobrej rasy)
II ród, krąg krewniaków, krewni
(Cезнең токымыгыз шундый. - Taki jest już cały wasz ród.)
III (potocz.) narodowość, plemię
(Бөтенләй безнең токым түгел. - Całkiem nie z naszego plemienia.)
IV pochodzenie (narodowościowe lub socjalne)
(Tокымың нинди синең? - Jakiego jesteś pochodzenia?)
V rasa, plemię (o zwierzętach ogólnie)
(ат токымы - końskie plemię, konie)
(шайтан токымы - szatańskie plemię)
VI potomek, potomstwo
(токымының дүртенче буыны - czwarte pokolenie potomków)
VII (wprost i przen.) narybek
VIII(dial.) spokrewniony
(безгә токым кеше. - człowiek z wami spokrewniony)
токымдагы - patrz: токымындагы
токымындагы - (z) rasy
(холмогор токымындагы сыер - krowa rasy hołmohorskiej)
тол - I owdowiały
(тол бул-ырга - być wdową)
(тол кал-ырга - zostać wdową (rzadziej: wdowcem))
II trotyl
тол гамәл (әмәл) - I czasowe powstrzymywanie się od współżycia płciowego
II (przen.) nieefektywne działanie, bezpłodne starania
толерантлык - tolerancja
(Халыкара толерантлык көне - Międzynarodowy Dzień Tolerancji)
толым - warkocz
толым үр-ергә - pleść warkocz
том - tom
томан - mgła, opar, tuman
томана - niewykształcony, ciemny, prymitywny
томанлы - I mglisty, zamglony, pochmurny
II (przen.) mglisty, mętny, niejasny, niewyraźny
томат - (botan.) pomidor
томшык - dziób
тон - I (w różn. znacz.) odcień, zabarwienie, brzmienie
II pierwsze dziecko
(Tон угылга тун тияр, актыгына ат тияр, уртанчысына ук та юк, чук та юк.
(przysłowie) Pierwszemu synowi odzież ojca, ostatniemu - imię ojca, średniemu nic.)
тон-ырга - I ustać się
(су тонды - woda ustała się),
II (wprost i przen.) ciemnieć, pociemnieć,
III ślepnąć, oślepnąć,
IV głuchnąć, ogłuchnąć
тональлек - tonacja
тонна - tona
тоннаж - tonaż
тоннель - tunel
тонык - I odstały (o wodzie),
II (wpost i przen.) bezbarwny, mętny,
III matowy,
IV niejasny, niedokładny
тополь - (botan.) topola
тор-ырга - I (wprost i przen.) stać
(әнә багана тора - oto stoi słup)
(Яманнан ерак тора. - (przysłowie) Stój z dala od złego (człowieka).)
(Aлда зур эшләр тора. - Stoją przed nami (oczekują nas) wielkie dzieła.)
(Бер минут торма. - Nie zatrzymuj się ani na minutę.)
II wstawać, podnosić się (z siedzenia, ze snu)
(урыныннан торырга - podnosić się z miejsca)
III (przen.) być, przebywać, znajdować się, mieszkać (gdzieś)
(авылда торырга - mieszkać na wsi)
(Aвыл су буенда тора. - Wieś położona jest nad wodą.)
IV (przen.) być, żyć, istnieć
(Гомер буе ярлы тордылар. - Całe życie byli biedni.)
(Эшнең шулай торуы. - Taki jest stan rzeczy.)
V (przen.) składać się z (przedmiot opisu jest w ablatywie)
(Oтряд 30 кешедән торган. - Oddział składał się z 30 osób.)
VI (przen.) stać za czymś, opowiadać się za czymś
(Tынычлык өчен торабыз. - Jesteśmy za pokojem.)
VII (w różn. znacz.) mieć cenę, być wartym
(Кырык сум торуы мәгълүм. - Wiadomym jest, ile jest warte czterdzieści rubli.)
(Бер галим мең наданга тора. - Jeden uczony wart jest tysiąca ignorantów.)
VIII wyraża odcień długotrwałości lub trwałości:
(Хатлар килә торды. - Listy przychodziły cały czas (nieprzerwanie).)
(Ишектән салкын керә дә тора. - Od drzwi cały czas wieje.)
IX jako imies. przysł. (торып) ma znaczenie sufiksu -ąc:
(хатын була торып - będąc kobietą)
(коралы була торып - posiadając broń)
(Белми торып, сүз әйтмә. - Nie wiedząc nie mów.)
X jako imies. przysł. (торып) z czas. w cz. teraź. wyraża stałość właściwości
(күп белә торган - wiele wiedzący)
(эшли торган ат - pracujący (roboczy) koń)
XI z czas. posiłk. иде tworzy czas zaprzeszły
(Ул бездә эшли торган булган. - On często pracował był u nas.)
(Әби сөйли торган булган. - Jeszcze babcia opowiadała była.)
XII z imiesł. przysł. wyraża utrzymanie działania lub stanu przez pewien czas
(Көлеп тора. - Śmieje się.)
(кул кушырып торырга - stać składając ręce (na piersi))
(Яңгырлар явып тора. - Pada deszcz (ciągle).)
тора-бара - stopniowo, z czasem
торак - mieszkanie, kwatera, miejsce zamieszkania
торба - (w różn. znacz.) trąba, rura, komin
торбасы - trębacz
торган - I stojący (imiesł. przym. cz. przeszł. od торырга - stać, być, istnieć)
II tworzy analityczną postać imiesł. przym.:
(эшли торган кеше - człowiek pracujący)
(бара торган кыз - idąca dziewczyna)
III tworzy czas przeszły wielokrotny:
(Мин яза торган идем. - Bywało, mówiłem.)
торганы - I (potocz.) zawsze, bez przerwy
II cały, wszystek
(Егет түгел, торганы алтын. - To nie chłopak a szczere złoto.)
торгыз-ырга - I podnosić (strona sprawcza od тор-ырга)
(йокыдан торгыз-ырга - rozbudzić, postawić na nogi)
(егылганны торгыз-ырга - podnieść upadłego)
(колакны торгыз-ырга - postawić (nastroszyć) uszy (o zwierzętach))
II budować, stawiać
(йорт торгыз-ырга - postawić dom)
торгын - I nieruchawy, będący w zastoju, skostniały, gnuśny
II (fiz.) stojący
(торгын дулкыннар - fale stojące)
торгынлык - zastój
торма - (botan., kulin.) rzodkiew (raphanus)
(Tорма өстенә тоз. - (przysłowie) dosł.: Na rzodkiew jeszcze i sól (potrzebna).)
тормыш - I (w różn. znacz.) życie
(Тормыш - җәннәт алды карантины. - Życie to kwarantanna przed rajem.)
(Вокзалда тормыш кайнап тора. - Na dworcu kipi życie.)
II życie, byt, istnienie
(Тормыш җиңел түгел - Życie nie jest lekkie.)
(иркен тормыш - dostatnie życie)
тормышта - zamężna, mężatka
(Кызым тормышта. - Moja córka jest mężatką.)
тормышчан - I życiowy, bytowy
II realny, rzeczywisty
торна - I (zoolog.) żuraw (grus grus)
(торна оясы gniazdo żurawie)
II patrz: торнакай
торна тәпи алып кил-ергә - stawiać niepewne kroki, zaczynać chodzić (o dziecku)
торна борчагы - I (botan.) łubin
II (botan., kulin.) soczewica
торнакай - (potocz.) dryblas
торс - (w różn. znacz.) tors, korpus, tułów (patrz też: гәүдә)
торт - (kulin.) tort
(торт пешер-ергә - upiec tort)
тору - siedlisko, siedziba
(тору урыны - miejsce zamieszkania)
торучы - lokator, mieszkaniec
торф - torf
торф кирпече - cegiełka torfu
торыш - I położenie,
II status, stan,
III postawa
тост - toast
(тост күтәр-ергә - wznieść toast)
тот-арга - I (w różn. znacz.) trzymać
II (w różn. znacz.) zatrzymywać, odwlekać
III (w różn. znacz.) chwytać, łowić (np. ryby)
IV (przen.) przyłapać (kogoś na czymś)
V wystarczać, być dość
VI (przen.) zauważać, łapać (np. myśl)
VII (przen.) przestrzegać (np. prawa), trzymać (np. dystans)
VIII (przen.) zajmować się, trudnić się (np. rękodziełem)
IX (w różn. znacz.) dotrzymywać
X (przen., potocz.) uprawiać, wieść
XI (przen.) poddawać, podlegać
XII używać, wykorzystywać
XIII rozgospodarowywać, wydawać (pieniądze)
XIV (przen.) zachowywać
XV czasownik pomocniczy tworzący czasowniki złożone
(очкылык тота - czka)
(дин тота - wierzy, jest wierzący)
XVI czasownik pomocniczy: wziąć
(тоттым да килдем - wziął i przyszedł)
тотам - I garść, pęczek
(бер тотам үлән - pęczek trawy)
II miara długości równa ok. 27 mm (cztery palce)
тотрыклылык - stałość, stabilność, trwałość, niezawodność
тоташ - I (w różn. znacz.) zupełny, ciągły, jednolity, zwarty
(тоташ урман - zwarty, gęsty las)
II ustawiczny, stały, nieprzerwany, niezmienny, trwały
(тоташ мәшәкатьләр - ustawiczne kłopoty)
III zjednoczony, przyległy, pokrewny
IV (przen.) nierozerwalny
V (przen.) znaczny, istotny, duży
тоташ-ырга - I łączyć się, jednoczyć się, zespalać się, zlewać się
(Ике агым бергә тоташты. — Dwa potoki zlewają się)
II stykać się (ze sobą)
(җир белән күк тоташкан урын - miejsce gdzie stykają się niebo i ziemia)
III wpadać, dopływać
(Чулман Иделгә тоташа. - Kama dopływa do Wołgi.)
IV przyrastać, wrastać
(җиргә нык тоташкан таш - kamień mocno wrośnięty w ziemię)
(тоташкан кисәкләр - zrośnięte kawałki)
(тоташып үскән агачлар - zrośnięte ze sobą drzewa)
V przylegać, przystawać, przywierać, graniczyć
(өйгә тоташкан амбар - spichlerz przylegający do domu
(басуга тоташкан болын - łąka granicząca z polem)
(урман белән тоташ-ырга - graniczyć z lasem)
VI (przen.) stanowić (coś), łączyć się (w coś)
(Күңелләр күңелгә тоташа. - Dusze łączą się z duszami; dusze tworzą wspólnotę.)
VII obejmować, zajmować (o ogniu, płomieniach)
(Күрше йортка ут тоташты. - Płomienie objęły sąsiedni dom)
тоташкан савытлар - (fiz.) naczynia połączone
тоташтыру - połączenie
тоташтыр-ырга - I łączyć, jednoczyć, wiązać
II podłączać, włączać
тотка - I (w różn. znacz.) pióro, rękojeść, rączka
II skobel, klamra, trzonek
III podpora
тоткарла-рга - zatrzymywać, aresztować
тоткарлык - zatrzymanie, zahamowanie, zwłoka, przeszkoda
тоткын - I uwięzienie, wzięcie w niewolę
II jeniec, pojmany, więzień, zakładnik
(тоткын кеше - zatrzymany, aresztowany, więzień)
III niewola
тоткынлык - (wprost i przen.) niewola, niewolnictwo
тотлыг-ырга - jąkać się, zacinać się, potykać się
тотучы - I właściciel, posiadacz
(акция тотучы - posiadacz akcji)
(акция тотучы - posiadacz akcji)
(кибет тотучы - właściciel sklepu)
II łowca
(балык тотучы - rybak)
тотын-ырга - I brać się, chwytać się, przystąpić
(эшләргә тотынды - wziął się do pracy),
II nadaje czasownikom (w bezokoliczniku) sens początku działania
(еларга тотынды - zapłakał)
тотып ал-ырга - schwycić
тош - I okres, pora
(бу тошта - w tym czasie)
II jądro
(чикләвек тошы - jądro orzecha)
III (kulin.) tosz (mączna potrawa o formie orzecha)
тошында - w ciągu, podczas
(бер-ике ай тошында - w ciągu dwu, trzech miesięcy)
тою - czucie, odczuwanie (rzecz. odsłowny od тоя-рга)
тояк - I kopyto
(тояк эзе - ślad kopyta)
(Матур тояк майларда - (ze słów piosenki) Piękne kopyta dwuletniej klaczy)
II (potocz., przen.) figa, nic
(Менә сиңа тояк! - A masz figę z makiem!)
тоя-рга - I czuć, poczuć, odczuwać
II wyczuć, wywęszyć, odgadywać, słyszeć
төбә-ргә - I dążyć, celować
II skierować (np. spojrzenie )
III przydzielać, przeznaczać
IV przypisywać (komuś coś)
төбәк - I kraina, kraj, miejscowość
II (hist.) dzielnica
төбенәчә - I do dna
(Кайгы шәрабын төбенәч эч. - (przysłowie) Swój kielich goryczy (napój nieszczęścia) pij do dna.)
II (przen.) do końca, do ostatecznego rezultatu
төбендә - (wyraż. modalne) zasadniczo, w gruncie rzeczy, w rzeczywistości, tak naprawdę
(төбендә дөрес - z pewnością)
(Tөбендә әйбәт кеше. - W gruncie rzeczy to jest dory człowiek.)
төбет - (geograf.) Tybet
төгәл - I dokładny, dokładnie, starannie, wiernie
II określony, konkretny
III zupełny, całkiem, dokładnie, do końca
төгәллек - dokładność, ścisłość
(тәрҗемәнең төгәллеге - wierność tłumaczenia)
төел-ергә - I zachłysnąć się, zaksztusić się, zadławić się
II być mielonym (strona bierna od төя-ргә)
(күз яшьләренә төелде - obmielone proso)
төелгән борыч - (kulin.) pieprz mielony
төертамыр - (botan.) storczyk, orchidea
төрек - turecki
(төрек теле - język turecki)
төрки - tiurski, turkijski
(төрки телләр - języki turkijskie)
төз - I smukły,
II prosty
III równy
IV celny, dokładny
төз-ергә - I budować, stawiać, wznosić
(Гайнетдин шунда йорт төзә башлаган. - Gajnetdin zaczął tu budować dom.)
II organizować, formować, kształtować
III otworzyć, przerwać
IV układać, opracowywać (np. plan)
V zamykać
төзә-ргә - I celować, mierzyć, dążyć
II uzdrawiać, goić
төзәл-ергә - I poprawiać się, ulegać poprawie, zdrowieć, wracać do zdrowia
II goić się (o ranie)
III (przen.) poprawiać się (z braków, wad, niedostatków)
төзәлмәс - niegojący się, nie do naprawienia, niepoprawny, zatwardziały
төзәт-ергә - I (w różn. znacz.) naprawić, poprawić,
II reperować, remontować
төзәтмә - korekta, poprawka
төзәтү - I poprawka, korekta
II naprawa, reperacja, remont
төзелгән - zbudowany, zrobiony, wydany
төзелеш - I (wprost i przen.) budownictwo
II budowanie
III budowla, budynek
IV konstrukcja
V (przen.) układ, ustrój, system (społeczny, gramatyczny)
төзелү - budować się, powstawać, organizować się, zrzeszać się
төзү - budowanie, budowla, budowlany
төзүче - budowniczy
төймә - I guzik
(җиз төймә - guzik mosiężny)
(Tөймәдән дөя ясарга. - Robić z igły widły (dosł.: z guzika wielbłąda))
II mały okrągły element, paciorek, tabletka
(тәсбих төймәсе - paciorek różańca modlitewnego)
( эч йомшарта торган дару төймәсе - tabletka przeczyszczająca)
III pączek rośliny
төймә таг-арга - przyszywać guziki
төк - włos, sierść
төкер-ергә - I (wprost i przen.) pluć
II (przen.) strzelać
төкле - I włochaty, mechaty,
II z rzadkimi piórami, puchem (o oskubanym ptaku)
III puszysty, kosmaty
төкле аяклы елак карчыга - (zoolog.) myszołów włochaty (buteo lagopus)
төклетура - (zoolog.) trzmiel (bombus)
(төклетура оясы - trzmiele gniazdo)
төлек - I pasza, furaż
II zasoby
төлке - (zoolog.) lis (vulpes)
төмән - I dziesięć tysięcy
(Бернең бәласе меңгә, меңнең бәласе төмәнгә. - (przysłowie)
Błąd jednego obciąża tysiąc, błąd tysiąca obciąża dziesięć tysięcy.)
II (milit.) dywizja
III (milit., hist.)
tumen, dziesięciotysięczny oddział wojska tatarsko-mongolskiego
төн - I noc, nocny
(төн йөр-ергә - chodzić nocą)
(төн уздыр-ырга - spędzić noc)
II (przen., potocz., geograf.) północ
(төнгә караган - północny, wychodzący na północ (o oknie))
(төн ягыннан - od strony północnej)
төнге - nocny
төнен - nocą, po nocach, nocami
(Көннең эшли, төнен ял итә. - Dniami pracuje, nocami wypoczywa.)
төньяк - północny
Төньяк Аурупа - (potocz., geograf.) Europa Północna
Төньяк Боз океаны - (geograf.) Ocean Lodowaty Północny
төп - I dno, spód
II pień, pniak
III korzeń, korzonek
IV krzak, gałąź
V istota, sedno, esencja, przyczyna
VI grzbiet (książki, zeszytu)
VII główny, podstawowy, centralny
(төп юл - arteria komunikacyjna)
(төп юнәлеш - strona czynna (czasownika))
VIII faktyczny, prawdziwy
төп йорт (өй) - dom rodzinny
төплелек - rzeczowość, sensowność, istotność, powaga
төпсез - I bez dna
II (wprost i przen.) bezdenny, bezgraniczny, bezmierny
III (przen.) niepoważny, nierzetelny, bezpodstawny
төпчек - I pieniek, mały pień
II ogarek (świecy)
III niedopałek
(тәмәке төпчеге - niedopałek papierosa)
IV poskrobek, wyskrobek, ostatnie dziecko, beniaminek
төр - I rodzaj, typ
II (biolog.) gatunek (w klasyfikacji biologicznej)
төр-ергә - I zwijać, skręcać,
II zawijać w coś, owijać
III otulać
төргәк - paczka, pakiet, opakowanie
төрек - Turek
(төрек телләре - języki tureckie)
төрекмән - Turkmen
Төрекмәнстан - (geograf.) Turkmenistan
төрек-татарчы - I zwolennik zwiększenia roli języków turecko-tatarskich w życiu Tatarów
II turkolog
төрепкә - fajka (do palenia tytoniu)
(төрепкәсен тарта - pali swoją fajkę)
төрепчә - (botan., kulin.) rzodkiewka
төркем - I grupa, kupka, gromadka
II odłam, frakcja (wewnątrz organizacji)
III kategoria, klasa, grupa, jednostka klasyfikacji
(аксымнар төркеме - grupa białek)
төркемлә-ргә - grupować, ugrupowywać
төркемчә - I (lingw.) kategoria,
II tryb (фигыль төркемчәсе - tryb czasownika)
төрки - tiurski, turkijski
(төрки телләр - języki turkijskie (tiurskie))
Төркия - (geograf.) Turcja
төрле - I rozmaity
II różny, różnorodny,
III w wyrazach złożonych: różno-
төрлән-ергә - I być różnorodnym
II zmieniać się
III (lingw.) odmieniać się
IV przebierać, wydziwiać, być wybrednym
төрләндер-ергә - I zmieniać, zróżnicować
II (lingw.) odmieniać, odmieniać się
төрләнеш - I zmiana, zmienność
II (lingw.) odmiana
(сүз төрләнеше - fleksja)
(исем төрләнеше - odmiana rzeczowników)
төрмә - więzienie, ciemnica, loch, kryminał
(төрмәдә утыр-ырга - siedzieć w więzieniu)
(төрмә жаргоны - żargon więzienny)
төрмәле - spakowany, upakowany
төрмәче - dozorca więzienny
төрт-ергә - I wtykać, wbijać
(җиргә төрт-ергә - wetknąć w ziemię)
II popchnąć, potrącić
III opierać
(борынын төртеп - opierając pysk)
IV (potocz.) dawać łapówkę
төртип - rząd (w klasyfikacji biologicznej)
төс - I kolor, barwa, farba, barwnik, pigment
II maść (zwierząt)
III twarz, oblicze, kolor twarzy
IV (w różn. znacz.) postawa, wizerunek
V (przen.) charakter, natura
VI (przen.) pamięć
төсендә - (poimek) w połączeniu z rzecz. tworzy predykatyw
I koloru (określonego rzeczownikiem)
(лимон төсендә - koloru cytrynowego)
II w postaci (czegoś określonego rzeczownikiem)
(бүләк төсендә - jako prezent)
төсендәге - (poimek) (w połączeniu z rzecz.) koloru (określonego rzeczownikiem)
(зөбәрҗәт төсендәге - szmaragdowego koloru)
төслә-ргә - (potocz.) төсмерлә-ргә
төсле - I (poimek) mający jakiś kolor, koloru
(яшел төсле - koloru zielonego)
II (poimek) mający jakiś wygląd, jakiegoś wyglądu
(ни төсле кыз ул? - jak ta dziewczyna wygląda?)
III kolorowy (nie czarno-biały)
(төсле фильм - film kolorowy)
IV kolorowy (o metalach i ich stopach)
төсмер - I (w różn. znacz.) odcień, zabarwienie, ton
II maść (konia, krowy)
төсмерлә-ргә - przypominać sobie (kogoś), wspominać, rozpoznawać
(Көчкә төсмерләдем. - Ledwo (go) pamiętam.)
төссез - bezbarwny, blady, nijaki
төстә - (poimek) (w połączeniu z przymiotnikiem) mający jakiś kolor, koloru
(яшел төстә - koloru zielonego)
төстәге - (poimek) (w połączeniu z przymiotnikiem) mający jakiś kolor, koloru
(кызыл төстәге - koloru czerwonego)
(өч төстәге, өч төрле төстәге - trójbarwny)
төтен - dym
төчкер-ергә - kichać
төш - I południe (pora dnia, patrz też: көндез)
(Ул төш җиткәч килер. - Przyjdzie koło południa.)
II (hist., geograf.) południe (patrz też: көньяк)
(төш ягыңда - w stronę południa)
III (wprost i przen.) sen, marzenie senne, marzenie, miraż
(Әнме, төшме? - Sen to czy jawa?)
IV (w różn. znacz.) jądro, istota, sens
(атом төше - jądro atomu)
(күзәнәк төше - jądro komórki)
(чикләвек төше - jądro orzecha)
V (sport.) kula
VI (kulinar.) bauyrsak, patrz: бавырсак
VII miejsce, czas, określony punkt, określona chwila
(шушы төштә - w tym właśnie miejscu)
(без кайткан төшкә - do chwili gdy wrócimy)
төш вакыты - w południe, w czas południa
төш кебек - wypielęgnowany, drogocenny
төш көчләре - (fiz.) siły jądrowe
төш реакторы - (fiz.) reaktor jądrowy
төш-әргә - I (w różn. znacz.) opuszczać się, schodzić, opadać, upadać
II (w różn. znacz.) wysiadać, wychodzić
III lądować (np. o samolocie)
IV zniżkować, obniżać się (o ciśnieniu)
V (w różn. znacz.) upadać, spadać, padać (np. o deszczu)
VI opadać (np. o mgle, osadach), wypadać (np. z uwagi)
VII zwisać
VIII (w przen.) wpadać, trafiać
IX nakładać (np. o pudrze)
X wywodzić, nanosić (np. litery)
XI filmować, fotografować się
XII tworzyć się (np. o drodze zimowej)
XIII przystąpić (np. do sprzątania)
XIV (w przen.) pchać się, włazić (np. w cudzy dom)
XV zatrzymać się (w hotelu)
XVI popaść, trafiać (w pułapkę, do niewoli)
XVII występować
XVIII zadowalać się, obchodzić się
XIX odchodzić (np. ze stanowiska)
XX przychodzić (do pamięci)
XXI tworzy czasowniki złożone z sensem zaczynania czynności
(куркуга төш-әргә - przestraszyć się)
XXII jako czasownik posiłkowy nadaje czasownikom znaczenie
- działania z góry w dół
(очып төш-әргә - spaść)
- stopniowego rozwjania się działania
(ярата төш-әргә - zacząć bardziej kochać)
төшем - I omłót, młocka,
II (przen., potocz.) dochód, zysk, zapłata, nagroda, korzyść, profit
төшем килеше - (lingw.) biernik (4. przypadek deklinacji tatarskiej)
төшем юнәлеше - (lingw.) strona bierna (czasownika))
төшемле - opłacalny, korzystny
төшен-ергә - I rozumieć,
II postrzegać
төшендер-ергә - objaśniać, wyjaśniać, tłumaczyć, komentować
төшенчә - I pojęcie, rozumienie czegoś, wyobrażenie
II (log.) pojęcie
төшер-ергә - I (w różn. znacz.) opuszczać, obniżać, schodzić
II wysadzać, wyładować
III upuszczać, zrzucać (np. desant)
IV podkopywać, podrywać (np. autorytet)
V (przen.) obalać, strącać, usuwać
VI (przen.) zdejmować (np. z urzędu)
VII obniżać (cenę)
VIII zdejmować (film), filmować
IX rwać, drzeć (np. łyko)
X nanosić (litery, szablon)
XI (przen.) nakładać (puder)
XII (przen.) napełniać, upychać, wsypywać
XIII (przen.) przewracać, obalać
XIV (przen.) zdobywać, zarabiać (pieniądze)
XV (przen.) rzucić (spojrzenie)
XVI (przen.) przyjmować (na kwaterę, na mieszkanie)
XVII (przen.) spożywać (alkohol)
XVIII tworzy czasowniki złożone o znaczeniu intensyfikowania działania
(коллыкка төшер-ергә - skazać na niewolę)
(шиккә төшер-ергә - poddać w wątpliwość)
төшке аш - obiad, lunch
төштән соң - I po południu
II (przen.) po zdarzeniu, po pewnym czasie, po szkodzie
(Tатар акылы төштән соң. - (przysłowie) Mądry Tatar po szkodzie.)
төче - I niesłony, słodki (w znaczeniu niesłony)
(төче су - słodka woda)
II prześny, bez zakwasu
(төче камыр - przaśne ciasto)
төче торма - (botan.) rzodkiewka
төче чия - (botan.) czereśnia (prunus cerasus)
төя-ргә - I mleć, rozcierać, utłukować, rozdrabniać, szatkować
II (wprost i przen,) napychać, upychać, ładować
(капчыклар төя-ргә - ładować worki)
(арбага төя-ргә - ładować na wózek)
(малайлар төя генә - dzieci i tak napychają się)
III (przen.) sadzać, sadowić (do pojazdu), wozić, wieźć, przewozić
(кеше төяп йөри - przewozi ludzi)
трагедия - I (teatr.) tragedia (gatunek literacki)
II (przen.) tragedia, nieszczęście
(тормыш трагедиясе - tragedia życiowa)
трактат - (w różn. znacz.) traktat
(философик трактат - traktat filozoficzny)
(сәүдә трактаты - traktat handlowy)
трактор - traktor, ciągnik
тракторчы - traktorzysta
трамплин - skocznia, trampolina
трамплиннан сикерү - (sport.) skoki narciarskie
транзистор - (techn.) tranzystor
транзит - tranzyt
транспарант - transparent
(транспарантлар күтәргән колонналар - kolumny z transparentami)
транспорт - transport
(шәһәр транспорты - transport miejski)
трансформатор - (techn.) transformator
(күтәрүче трансформатор - transformator podwyższający)
(төшерүче трансформатор - transformator obniżający)
трансфузия - (med.) transfuzja
траур - żałoba, żal
трахея - (anatom.) tchawica
тревога - lęk, obawa, przerażenie, trwoga, alarm
треф - (karc.) trefl (patrz też: тәре V)
(треф дама - dama treflowa)
трибуна - (wprost i przen.) trybuna (patrz też: мөнбəр)
трибуна бир-ергә - dawać trybunę (tj. możliwość publicznej wypowiedzi)
триппер - (med.) rzeżączka, tryper (patrz też: гонорея)
троллейбус - trolejbus
тропик - I (geograf.) zwrotnik
(Сәратан тропигы - Zwrotnik Raka)
(Кәҗәмөгез тропигы - Zwrotnik Koziorożca)
II (geograf.) tropik, tropikalny
(тропик семлекләр - rośliny tropikalne)
трофей - łup, zdobycz
трубка - trąbka
ту-арга - I rodzić, urodzić się
(Мин авылда тудым. - Urodziłem się na wsi.)
II (w przen.) powstawać, pojawiać się, kiełkować
III (w przen.) budzić się, obudzić się
туалет - (w różn. znacz.) toaleta
тубык - I (anat.) kostka
II (potocz., anat.) rzepka (kolanowa)
III (potocz., anat.) kolano
тубык сөяге - (anat.) kostka
тубыка - nakolannik
тубыктан - (potocz.) po kolana
туган - I brat albo siostra, dzieci jednego ojca i matki, rodzeństwo
(туганнар арасында иң кечесе - najmłodszy spośród rodzeństwa)
II krewniak, pobratymiec
III rodzony, macierzysty
(туган ана - rodzona matka)
туган ил - ojczyzna
туган көн - urodziny
туган теле сүзе - (lingw.) słowo rodzime
туган-кардәш - rodzina, krąg bliskich krewnych, bracia i siostry (różnych stopni)
туган-тумача - krewni
туган-үскән - macierzysty, ojczysty
(туган-үскән як - kraj ojczysty)
туганнар - krewni, bracia, braterski
(туганнар кабере - bratnia mogiła)
тугра - I osobisty znak (patrz też: тамга)
II (hist.) tugra, pieczęć chana (imitująca podpis założyciela dynastii)
(тугра бас-арга - stawiać tugrę)
тугры - I prawdziwy, wierny, akuratny lojalny, oddany, porządny, sumienny, sprawiedliwy, uczciwy, wspaniałomyślny
(сүзенә тугры - wierny swojemu słowu)
II uczciwy, prawy, szlachetny, słuszny, właściwy
(кем тугры, кем угры икәнен белергә - uznawać kto uczciwy a kto winny)
тугрылык - lojalność, wierność, oddanie
тугым - (w różn. znacz.) obręcz, otok, obejma
(ике борысны тугым белән беркетергә - połączyć dwie belki obejmą)
тудыка - kuzyn
тудыр-ырга - I rodzić
II tworzyć, budować
туем - I wyjątkowe nasycenie, jedzenie do syta
II ugoszczenie, rozkoszowanie jedzeniem
(Tуй кызыгы - туем. - (przysłowie) Cała przyjemność wesela jest w ugoszczeniu.)
III patrz: туемлык
туемлык - I wystarczający do najedzenia się, sycący
II zaopatrywanie, prowiant, dostawa
III kontrybucja aprowizacyjna, żywienie
туемсыз - I nienasycający, nędzny, ubogi
(туемсыз ризык - nędzne jedzenie)
II (wprost i przen.) nienasycony
(туемсыз ерткыч - nienasycony drapieżca)
туендыргыч - (techn.) zasilacz
туз-арга - I rozprzestrzeniać się, unosić się (np. o pyle)
II trzepotać, roztrząść się
III zmieniać się w chaos, nieporządek
IV rozchodzić się (o grupie)
V (wprost i przen.) zużywać się, dezelować się, ramoleć, niedołężnieć
(Кигән кием ничек туза, яшь гомер шулай уза. - (słowa piosenki)
Tak jak zużywa się ubranie tak i młodość przechodzi.)
тузан - I kurz, pył
II (bot.) pyłek (kwiatu)
тузанлы - zakurzony
тузбаш (елан) - (zoolog.) zaskroniec
туздыр-ырга - I rozrzucić, rozproszyć, rozsypać, rozgłaszać, rozpuszczać
II (przen.) marnotrawić, trwonić, marnować
III (przen.) zbesztać, zganić
IV (przen.) znosić, zużyć, zdezelować (o odzieży, butach)
тузу - zużycie, zdezelowanie
туй - I ślub, wesele
(олы туй - wielkie wesele (u pana młodego))
II uroczysta uczta (z okazji jakiegoś radosnego zdarzenia)
(бәби туе - przyjęcie z powodu urodzenia dziecka)
III pojazd weselny
IV (krytycznie) banda, podejrzana grupa, szajka
(Бу ниткән туй? - Co to za szajka?)
V (przen) grupa zwierząt, sfora
(эт туе - sfora psów)
туйдыр-ырга - I karmić
II (przen.) utrzymywać (rodzinę)
III (przen.) naprzykrzać się, oponować
тук - I syty, syto
II dojrzały, soczysty
III dobrze odżywiony, upasiony, utuczony
тук-ырга - I tkać
II pleść (np. łapcie)
III (przen.) tworzyć, powodować, kształtować (drogą mozolnej pracy)
(Уку - бәхет туку. - (przysłowie) Uczenie się to kształtowanie (sobie) pomyślności.)
туклан-ырга - I posilać się, odżywiać się, żywić się
II (przen.) zadowolić się
тукланып йөр-ергә - stale żywić się (czymś)
тукланып тор-ырга - czasowo żywić się (czymś), na razie, tymczasem żywić się (czymś)
тукма-рга - uderzać, walić, bić, grzmocić
тукмак - pobijak (drewniany młotek)
тукран - (zoolog.) dzięcioł (dendrocopos)
тукранбаш - (botan.) koniczyna (trifolium)
тукрансыманнар - (zoolog.) dzięciołowate (picidae)
тукта-рга - I zatrzymać się
II wstrzymać się, przestawać, kończyć, znieruchomieć
туктал-ырга - I zatrzymać się w sensie być zatrzymanym przez coś, kogoś (strona bierna od тукта-рга)
II (w różn. znacz.) wstrzymać się, przestawać (np. o deszczu)
тукталу - przerwa, pauza
тукталыш - I pauza, przerwa
II postój, przystanek (np. tramwajowy)
туктат-ырга - I zatrzymać się,
II wstrzymać się, przestawać, kończyć, znieruchomieć
туктаткысыз - niepowstrzymany, niepohamowany
туку станогы - warsztat tkacki, krosno
тукучы - tkacz
тукучылык - tkactwo
тукыма - tkanina
тул-ырга - I napełniać się, zapełniać się
II być pełnym
III upływać, wychodzić
IV (przen.) spełniać się, wypełniać się
тула - sukno domowej roboty
тулаем - I razem, w całokształcie, całkowicie, totalnie, zupełnie, hurtowo
II w pełni, wszystko, do końca
III przeglądowy, generalizujący, uogólniający
тулай - całkowity, globalny
тулай торак - akademik (dom studencki)
тулган - pełen, pełny
тулган ай - pełnia (księżyca)
тулы - I pełny, cały
II w słowach złożonych tłumaczy się na pełno-
(тулы метражлы - pełnometrażowy)
III (predykatyw) pełny
(өй тулы кеше - w domu pełno ludzi)
IV pełny, kulisty
тулы ай - pełnia (księżyca)
тулысынча - I całkowicie, kompletnie, zupełnie
II do końca
тумырырга - ciosać (grubo, toporem)
тумыш - (potocz.) urodzenie (się), narodziny, pochodzenie
тумыштан - od urodzenia
тумыштан булган - wrodzony
тун - (wprost i przen.) futro, skóra, kożuch
тунец - (zoolog.) tuńczyk
туң-ырга - I marznąć, zamarzać
(Cу туңган. - Woda zamarzła.)
II zastygnąć, zastygać
(уңган май - zakrzepły tłuszcz)
туңдыр-ырга - mrozić, zamrozić
(балыкны туңдыр-ырга - zamrozić ryby)
туп - I piłka, gałka, kula, bila
(футбол тубы - piłka futbolowa)
II (przen., sport.) gol, bramka
III (militar.) kula, pocisk artyleryjski
IV (militar.) działo, armata
туп ит-әргә - I tupać
II plasnąć
туп уйна-рга - grać w piłkę
туп-туры - I bezpośrednio
II pewnie
тупас - gruby, grubo
тупла-рга - I gromadzić, skupiać,
II zagęszczać, kondensować
III oszczędzać, kumulować, gromadzić (np. pieniądze)
IV zbierać, ściągnąć
туплан-ырга - I zbierać się (w jedno miejsce), skupiać się, grupować się
II organizować się (w kolektyw)
III skumulować się, uzbierać się
(Бераз тәҗрибә дә тупланды. - Uzbierało się trochę i praktyki.)
IV (przen.) skoncentrować się, umocowywać się (gdzieś)
(шигырьдә тупланган рух - duch skoncentrowany w wierszu)
(бер булып туплану - zjednoczyć się)
тур - I sieć
(Ир әйләнеп кулга төшәр, кош әйләнеп турга төшәр. - (przysłowie)
Mężczyzna krąży, krąży i wpada w ręce kobiety, ptak krąży, krąży i wpada w sieci.)
II (med.) katarakta
III miejsce, kierunek
(кояш чыккан тур - miejsce gdzie wschodzi słońce)
(Шул турга бар. - Idź wprost tam.)
IV (potocz.) czas, chwila
(көту куган турда - w chwili wypędzenia stada)
V (poimek.) patrz: турында
(бу тур сөйләмиләр - o tym się nie mówi)
VI (w różn. znacz.) tura, etap
(сайлауларның беренче туры - pierwsza tura wyborów)
(беренче турда төшеп кал-ырга - odpaść w pierwszym etapie (turze, o kandydacie, zawodniku))
VII (zoolog.) tur, wymarły gatunek ssaka z rodziny wołowarych (bos primigenius)
VIII (zoolog.) koziorożec kaukaski (capra caucasica)
тура - I (kulin.) specjalny rodzaj twarogu, serek
II (kulin.) placuszek serowy (z twarogu, śmietany, masła i mąki)
III (hist.) ruchoma baszta (do szturmowania twierdz)
IV (szach.) wieża
(тура белән йөрү - ruch wieżą)
тура-рга - I ciąć, ciosać, kroić
(кишер турарга - nakroić marchwi)
II rozdrobnić, rozkruszyć, szatkować
(кәбестә турарга - szatkować kapustę)
III patrz: туракларга II
(дошманны турарга - rozproszyć wrogów)
туракла-рга - I rozrąbać, porąbać, pociąć,
II (przen.) wysiekać (z karabinu maszynowego)
турбина - (techn.) turbina
тургай - (zoolog.) skowronek (alauda arvensis)
турист - turysta
турист хатын (кыз) - turystka
туристик - turystyczny
(туристик поход - wycieczka turystyczna)
турнир - turniej
турун - prawnuk, prawnuczka
туры - I bezpośredni, bezpośrednio
II (matemat.) prosta
III prostoduszny (o człowieku)
IV prawidłowy, odpowiedni, rzetelny
V lojalny, wierny
туры кил-ергә - zdarzać się
туры китер-ергә - znajdować
турыга - otwarcie, bezpośrednio
турыда - (poimek, potocz.) patrz: турында
турыдан - I na wprost, na przełaj
II otwarcie, bez ogródek, wprost
(Tурыдан сөйләшергә кирәк. - Trzeba mówić otwarcie.)
III (poimek, potocz.) o, na temat
турыдан-туры - I bezpośrednio, wprost, bez pośredników
(турыдан-туры инглизчәдән тәрҗемәләү - przekład bezpośrednio z angielskiego)
II wprost, bezpośrednio, od razu, bez wcześniejszego przygotowania
(турыдан-туры эшкә күчәргә - przejść prosto do rzeczy)
III szczerze, otwarcie
турылыклы - wierny, lojalny
турылыксыз - I niewierny, nielojalny, sprzedajny
II niesłuszny, nieodpowiedni, nieuczciwy
турында - (poimek) o, za
(Ленин турында хикәяләр - opowiadania o Leninie)
(Нәрсә турында сөйлисез? - O czym mówicie?)
(синең турында - o tobie)
(минем турында - o mnie)
турындагы - odnoszący się do (czegoś, kogoś)
турындагылык - to o czym mowa
турындалык - to o czym mowa
турысы - I prawda
II (powiedz.) oczywiście
турысында - I (poimek) o dla, za
II naprzeciw, przy
туташ - I panna, miss
II pani (zwracając się do niezamężnej kobiety)
(Хәдичә туташ, мин сине сөям! - Panno Hadysia, kocham panią!)
тутыг-ырга - rdzewieć
тутык - rdza
тутыккан - zardzewiały
(тутыккан пычак - zardzewiały nóż)
тутыкмас - nierdzewny
(тутыкмас корыч - stal nierdzewna)
тутыр-ырга - I (w różn. znacz.) napełniać, wypełniać, zapełniać, nabijać
II (w różn. znacz.) kłaść, umieszczać, nakładać
III (przen.) zawalać, dawać (coś) masowo, nawałem
IV wypełniać, wykonywać, realizować
(бурыч тутыр-ырга - wykonywać obowiązki)
V doprowadzać
(Көзгә чаклы эш көннәре санын йөз иллегә тутырам.
- Do jesieni liczbę robotników doprowadzę do stu pięćdziesięciu)
VI osiągać, ukończyć, dożywać (jakąś liczbę lat)
(Быел мин иллене тутырдым. - W tym roku ukończyłem pięćdziesiąt lat.)
тутыя - (chem.) cynk (zincum)
туу - I rodzenie, poród,
II (przen.) początek, powstanie, geneza
туфан - I (rel., mit.) potop
II (przen.) silny deszcz, burza deszczowa
III powódź, wylew
туфли - pantofle
туфрак - I gleba
II ziemia, glina
III (przen.) ziemia, kraina (Казан туфрагында - na kazańskiej ziemi)
IV (przen.) proch, pył
туш - (muz.) tusz
(туш уйнарга - grać tusz)
тушь - tusz
(кытай тушь - tusz chiński, tusz kreślarski)
туып-үскән - ojczysty, macierzysty, rodzimy
түбә - I dach,
II ciemię,
III wierzchołek, szczyt, czubek, wierzch,
IV (matemat.) wierzchołek
түбән - I (wprost i przen.) niski
(түбән бәяләргә - nisko oceniać)
II (w różn. znacz) dolny, denny
III niższy (np. gatunek),
IV (przen.) niski, nikczemny, podły
V (przen.) młodszy
(түбән офицерлар - młodsi oficerowie)
түбәндә - na dole, w dole
түбәнлек - I (geograf.) nizina
(Каспий буе түбәнлеге - Nizina Nadkaspijska)
II (przen.) niskiej jakości, miałki, marny, kiepski
(ниятенең түбәнлеге - miałkość jego pomysłów)
III niskość (cen, temperatury itp.), niski poziom (wiedzy itp.)
IV niskość, podłość
түбәнрәк - niżej
түбәтәй - tiubietiejka
түг-әргә - I (wprost i przen.) lać, przelewać, wylewać
(Күз яшьләрең түкмә. - Nie lej łez.)
II wyrzucać, obalać
(Чүп-чәр түкмәскә! - Nie wyrzucać śmieci!)
III (przen.) wydawać, tracić, trwonić
түгәрәк - I (wprost i przen.) koło, krąg, okrągły
(түгәрәкнең мәйданы - pole koła)
(түгәрәк көзге - okrągłe lustro)
(түгәрәк сумма - okrągła suma)
(түгәрәк квадратурасы - kwadratura koła)
II (przen.) pełny (występujący w pełnym zakresie, kompletny)
(түгәрәк хатыннар инде без - jesteśmy 100% kobietami)
(түгәрәк гаилә - pełna rodzina (t.j. z ojcem, matką i z dziećmi))
III (przen.) normalny, dobrze zorganizowany, uporządkowany
(Tормышыбыз түгәрәк. - Nasze życie jest uporządkowane.)
IV (przen.) koło, kółko
(әдәби түгәрәк - kółko literackie)
түгел - I (predykatyw) nie, nie jest
(Бу шәһәр түгел, бу авыл - To nie jest miasto to jest wieś)
II (zaimek) nie tylko
(Кеше түгел, эт тә чыдамас - Nie tylko człowiek ale i pies nie wytrzyma)
түгел-ергә - (wprost i przen.) płynąć, lać się
(Йөрәктәге сагышлардан түгелә күз яшьләрем. - Leją się łzy moje przez odrękę serca)
түгәрәклә-ргә - (wprost i przen.) zaokrąglać, zaokrąglić
түз - I podstawa, pień (drzewa), odziomek, kaczan (kapusty)
II ujście (rzeki), rozwidlenie (rzek)
III nasada nosa
түз-әргә - I cierpieć, znosić
II wytrzymywać (np. reżym, tryb pracy)
түземле - I cierpliwy
(Tүземле дә соң безнең халык. - Nasz naród jest cierpliwy.)
II wytrwały, zawzięty, zaciekły
(түземле көрәш - zaciekła walka)
III (potocz.) mocny, trwały, wytrzymały (o odzieży i obuwiu)
туксан - dziewięćdziesiąt
түлә-ргә - I płacić, opłacać, uiszczać
II kompensować, wynagrodzić
III (przen.) odcierpieć
түлән - (zool.) foka (phoca)
түләү - I podatek, taksa, obciążenie opłatami,
II opłata (za coś)
(түләвен түләргә кирәк - trzeba wnieść opłatę)
түмәр - I pień, kłoda, kloc
II (przen., obraźliwie) pała, zakuty łeb, głupek
түн - toń
түн-әргә - I wywracać się, przewracać się
II przemieniać się, przekształcać się (w coś, kogoś)
түнтәр-ергә - (wprost i przen.) walić, obalać
түр - I (etnogr.) honorowe miejsce w pokoju (zazwyczaj naprzeciw drzwi, w głębi pokoju)
(түрәнең урыны түрдә - miejsce naczelnika w głębi pokoju)
II salon, bawialnia, świetlica,
III daleki skraj, daleka strona (działki, podwórza)
IV (przen.) głębia (duszy, pamięci)
(Туган ягым - күңел түремдә. - Ojczyste strony - w moim sercu.)
түрә - I szef, kierownik, przełożony, zwierzchnik, dowódca
II urzędnik, dygnitarz, dostojnik
III (potocz.) prawo
(Tилегә түрә юк. - (powiedz.) Prawo nie jest dla durniów.)
түрәләр - zwierzchność, przełożeni
түрге - przedni, czołowy, honorowy
түтәл - grządka
түти, түтәй - ciocia, ciotka
түш - pierś
түшә-ргә - I słać, zaścielać, rozścielać
(салам түшәргә - ścielić słomą)
II układać (warstwami, np. deski)
III mościć, brukować (drogę)
IV (przen.) niszczyć, tępić, likwidować (wrogów)
түшәл-ергә - I (wprost i przen.) być zasłanym, pościelonym
(түшәлгән ятак - pościelone łoże)
(Җиргә төтен түшәлде. - Po ziemi ścielił się dym.)
II (przen.) zaścialać się, pokrywać się (całkowicie)
(Aланга чәчәк түшәлгән. - Polana pokryła się kwiatami.)
түшәм - (wprost i przen.) pułap, sufit, powała
түшкә - tusza
(бер түшкә сарык - cała tusza jagnięca)
түшке - do noszenia na piersi
(түшке кесә - kieszeń na piersi)
тыг-арга - I (w różn. znacz.) sunąć, wsuwać, pchać
II wsadzać, wtykać, zatykać (otwór, szczelinę)
III podsuwać
IV (przen.) wkładać, umieszczać, lokować
V (przen.) wsuwać, pochłaniać, pałaszować
тыгыз - I ciasny,
II gęsty, tęgi
III twardy, jędrny
IV (przen.) napięty, ograniczony (w czasie)
тыгыз итмичә - słabo
тыгыл-ырга - I strona bierna od тыгарга
II wpychać się, włazić, wsuwać się, leżć
III (przen.) wtrącać się, mieszać się
IV grzęznąć, utknąć
V zatykać się, zapychać się
VI dławić się, krztusić się
тыел-ырга - I być zakazanym (strona bierna тыя-рга)
(катгый тыела - surowo zakazane)
II wstrzymywać się, powstrzymywać się
(Көчкә тыелды. - Ledwo się powstrzymał.)
тый - tryb. rozk. od тыя-рга dla 2. osob. l. poj.
тыйнак - I (w różn. znacz.) skromny,
II dyskretny, powściągliwy, cierpliwy
тыкшын-ырга - mieszać się, wtracać się
тыл - tył
тылмач - tłumacz, tłumaczka
(тылмач булырга - być tłumaczem)
тылсым - (wprost i przen.) czary, czar
тылсымлы итек - buty siedmiomilowe
тылсымчы - czarownik, czarnoksiężnik, mag
тын - I (w różn. znacz.) cichy, spokojny
II cichy, bezwietrzny
III głuchy, ustronny, zaciszny
IV (przen.) cichy, spokojny (o życiu)
V (wprost i przen.) oddech
тын-арга - I zamilczeć, umilknąć
II cichnąć, ucichać
III (w różn. znacz.) uspokajać się
IV ucichać, przestawać, zaprzestawać
тынлык - (w różn. znacz.) cisza, milczenie, spokój
тынч-ырга - I zastać się, stać długi czas
II tęchnąć, stęchnąć, stawać się zatęchłym
тынчулык - zaduch, zatęchłość
тыныч - I (w różn. znacz.) spokojny
(Тыныч йокы. - Dobranoc.)
II pokojowy
тыныч кына - spokojnie
тынычлан-ырга - I uspokoić się, łagodnieć
II uciszać się
III cichnąć (o wietrze)
тынычлык - I cisza
II spokój
III powodzenie, pomyślność (w życiu zbiorowym)
IV pokój
(Тынычлык теләсәң, сугышка әзерлән. - Chcesz pokoju - szykuj wojnę.)
тынычсызла-рга - niepokoić, trwożyć
тыныш - I oddech
II przerwa, pauza
тың - I słuch, możliwość słyszenia
(Тыңы бар. - On słyszy (ma słuch).)
II słuchanie
(тыңы белән - słuchając)
(тыңга йөрү (чыгу, бару) - (zwyczaj etniczny) chodzenie (po domach) posłuchać)
III tiń (onomatopeja imitująca dżwięk uderzenia metalu o metal)
(тың-ң ит-әргә - dzwonić (przy uderzeniu))
IV (partykuła wzmacniająca) zupełnie, całkowicie, bardzo
(тың тулы - całkowicie pełen)
тыңла-рга - I (w różn. znacz.) słuchać
II wysłuchiwać
III podsłuchiwać
IV zasłyszeć
V słuchać się, dostosować się
VI spełniać prośbę
VII słuchać się (wskazówek, poleceń)
тырна-рга - I (w różn. znacz.) drapać, skrobać
II (przen., potocz.) orać
III (przen.) zakłócać, trwożyć, niepokoić
тырнак - I paznokieć
(тырнак кисәргә - obcinać paznokcie)
II pazur, szpon, szpony
(тырнагы батырды - wbił szpony)
III słupołaz, urządzenie ułatwiające wspinanie się na słupy (drewniane)
IV (lingw.) cudzysłów
(тырнаклар эчендә - w cudzysłowie)
тырнак астына ал-ырга - zagarniać, zdobywać, brać we władanie (w szpony)
тырнак гөл - (botan.) malwa, ślaz (malva)
тырнак тирләт-ергә - mocno zawstydzać (dosł.: powodować spocenie się aż do paznokci)
тырыш - I pilny, gorliwy, dbały, sumienny, staranny, drobiazgowy
(Ялкау киндерәсен бәйләгәнче тырыш эшен бетерер. - (przysłowie)
Zanim leń zawiąże łapcie pilny ukończy robotę.)
II wytrwały, uparty, zawzięty, zacięty
(тырыш хезмәт - wytrwała praca)
(тырыш эшли - pracować wytrwale)
тырыш-ырга - I starać się, postarać się, dokładać starań, wysilać się, zabiegać
(тырышкан табар - starający się osiągać (swoje))
II usiłować, dążyć, chcieć
(Укырга тырыша. - Chce się uczyć (dalej).)
III troszczyć się o coś, być, stać za czymś, opowiadać się za czymś
(ил өчен тырышырга - troszczyć się o kraj)
(Хаклык өчен тырышам. - Opowiadam się za prawdą.)
тырышып кара-рга - starać się, próbować
(Том аңларга тырышып карады. - Tom starał się zrozumieć)
(Тагын бер кат тырышып кара. - Spróbuj jeszcze raz.)
тычкан - I (zoolog.) mysz (mus),
II zołzy (u koni),
III kolka (u koni)
тычкан борчагы - (botan.) wyka (vicia)
тыш - I zewnętrzna (wierzchnia) strona
(тыш як - zewnętrzna strona)
II wierzch (odzieży)
III pokrycie
IV (przen.) dwór, podwórze, ulica
(тышта кар ява - na dworze pada śnieg)
(тышта калырга - pozostać na ulicy)
V powierzchowność, wygląd, aparycja
VI (poimek) oprócz, nade, poza
тышка - na zewnątrz
(тышка йөгер-ергә - wybiec na zewnątrz)
тышкы - I (wprost i przen.) zewnętrzny, zagraniczny
(Tышкы эшләр министрлыгы - Ministerstwo Spraw Zagranicznych)
II zwierzchni, powierzchowny, licowy
III wierzchni (o odzieży)
тышла-рга - obijać, oblamowywać, oblicowywać, obszalować, obkładać
(өй тышларга - obszalować (deskami) dom)
(китап тышлау - oprawa książki)
тыю - zakaz, prohibicja
тыюлык - rezerwat
тыя-рга - I zabraniać, zakazywać (rzecz. odsł.: тыю, tryb. rozk. dla 2. os. l. poj.: тый)
II zatrzymywać, tłumić, hamować
тюбик - tubka
(тюбик эчендә - w tubce)
тюльпан - (botan.) tulipan (patrz też: кызалак i лалә)
* * * *
Czasowniki podano w postaci bezokoliczników, w których temat oddzielono myślnikiem od afiksu bezokolicznika; kolejność alfabetyczna słów nie uwzględnia ani tych myślników ani tych afiksów.
Słownik zawiera ponad 5 tys. tatarskich słów (słów na "т" - ok. 910)