Татар тел - język tatarski
Powrót do witryny
Stowarzyszenia Piotrowskich ze Strachociny
Alfabet tatarski i fonetyka tatarska
Słownika polsko-tatarskiego
Zarys gramatyki tatarskiej
Słownika afiksów słowotwórczych
Rozmówki tatarskie
Tуган тел
Słownik tatarsko-polski
А Ә Б В Г Д Е Ж Җ З И Й К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ч Ш Ы Э Ю Я
а - I głoska a
("а" диген (дип әйт) - powiedz "a")
II (częściej а-а lub а-а-а) (wykrzyknik) o, ach, a, а-а-а
(wyraża zdziwienie, rozczarowanie,
radość lub złośliwe zadowolenie)
(а-а, ничек үскәнсең! - o, jak ty wyrosłeś!)
абага - (botan.) paproć
абажур - abażur, osłona na lampę
абау - I (wykrzyknik) fuj, oj, a to, co za
(wyraża obawę, niechęć, wrogość)
(Абау, котым да калмады - бака икән! -
Co za kłamczucha - jak ona nałgała!)
II (wykrzyknik) o, ach, och - wyraża zdziwienie, zachwyt
(Абау, нинди матур! - Ach, jaka piękna!)
абайламастан - nieumyślnie, przypadkiem (patrz też: абайламыйча)
абайламыйча - nieumyślnie, przypadkiem (patrz też: абайламастан)
абайлап - uważnie, ostrożnie
(абайлап йөрергә - chodzić ostrożnie)
абайла-рга - I czuć, odczuwać, zauważać
(хәлнең кискенләшә баруын абайла-рга - odczuwać zaostrzenie sytuacji)
II domyślić się, zwietrzyć, przewidzieć
(Болай буласын кичә ук абайла-рга була иде инде. -
Już wczoraj można było przewidzieć, że tak będzie.)
III odróżniać, rozróżniać, wyczuwać (drogę w ciemności)
(Tекәләбрәк караганда аны абайлап була. -
Gdy się uważnie przyrzeć da się go rozpoznać.)
IV zwracać uwagę, patrzeć, okazywać ostrożność
(Aяк астыңны абайла, абынма. - Patrz pod nogi, nie potknij się.)
абзар - chlew
абзар-кура - I chlew
II zabudowania gospodarcze
абзац - I odstęp, akapit
II ustęp, część tekstu
абзый - I wujek, stryjek, męski krewny ojca lub matki (patrz też: агай)
II wujek (zwracając się do starszego wiekiem mężczyzny)
(Салих абзый - Wujek Salich)
абитуриент - abiturient, uczeń kończący szkołę, zwykle średnią
абонемент - abonament (patrz też: әбүнә, абунә)
(абонементны яңарт-ырга - odnawiać abonament)
абрикос - (botan.) morela
абруй - reputacja, cześć, dobra reputacja, autorytet
абруйлы - I o dobrej reputacji, dobrej czci, z dobrym imieniem
II szanowany, czcigodny, cieszący się autorytetem
абруйлылык - godność, autorytet, prestiż
абруйсыз - niegodny szacunku, bez autorytetu
абунә - abonament (patrz też: әбүнә, абонемент)
абый - I brat (starszy)
II wujek
абын-ырга - potknąć się, potykać się
абыстай - abystaj, żona duchownego (popa, mułły)
ав-арга - I obalać się, walić się, upadać, przewracać się
II (wprost i przen.) chylić się, skłaniać się, położyć się (np. o zbożu w polu)
(күпчелек ягына аварга - przychylać się do większości)
(Пизаның авучы манарасы - krzywa wieża w Pizie)
III (przen.) mijać, przechodzić
(төш ауды - minęło południe)
аваз - I dźwięk
II głos, odgłos
аваз бир-ергә - odzywać się, zabierać głos, wypowiadać się
аванс - awans (zaliczka)
август - sierpień
Австралия - (geograf.) Australia
Австрия - (geograf.) Austria
автобус - autobus
(автобус йөртүче - kierowca autobusu)
(автобус билеты - bilet autobusowy)
(автобуска утырып - autobusem (jechać))
автомат кафе - automat do robienia kawy
автомат рәвештә - automatyczny
автоматик - automatyczny
автомобиль - samochód
автомобильче - automobilista
автор - autor (projektu, odkrycia, książki)
автордаш - współautor
автореферат - autoreferat (rozprawy)
авторитар - (książk.) autorytarny (metoda sprawowania władzy)
автострада - autostrada
авыз - I usta, gęba, pysk, paszcza
(авыз гармуны - harmonijka ustna, organki)
(бүре авызы - wilcza paszcza)
II otwór, gardziel, czeluść, krater
(янар тау авызы - krater wulkanu)
III (milit.) lufa
(туп авызы - lufa działa)
IV szyjka butelki
авыз ач-арга - otworzyć usta
авыз ачып кал-ырга - przegapić przespać, przeoczyć
авыз ачып карап тор-ырга - gapić się
авыз ер-ырга - uśmiechać się
авыл - wieś, wiejski
авыр - I (wprost i przen.) ciężki, masywny, poważny
(авыр йодрык - ciężka pięść)
(авыр җинаять - poważne przestępstwo)
(авыр индустрия - przemysł ciężki)
(авырдан сулый - ciężko dyszy)
(авыр туфрагы җиңел булсын - niech mu ziemia lekką będzie)
II surowy
(авыр җәза - surowa kara)
III trudny
(саздан баруы авыр - trudno iść po błocie)
авыр атлетика - (sport.) podnoszenie ciężarów
авыр-ырга - chorować, zachorować, zasłabnąć
авырлык - I (fiz.) ciężkość, ciężar
II waga
(берәр нәрсәнең авырлыгын билгелә-ргә - ocenić wagę czegoś)
III (przen.) przygnębienie, obciążenie (na duszy)
IV (sport.) ciężar
(авырлык күтәрергә - podnosić ciężary),
V (przen.) trudności (życiowe)
авырлык көче - (fiz.) siła ciążenia
авырлык үзәге - (fiz.) środek ciężkości
авырт-ырга - zachorować, chorować, boleć (o organie, części ciała itd)
(Колагым авырта. - Boli mnie ucho.)
авырта - bolesny
авырткан - bolący
(авырткан баш - boląca głowa)
авырту - ból
авыру - I choroba, niedomaganie
II chory (patrz też: чирле)
авыш - I pochyły
(авыш яссылык - (matemat.) powierzchnia nachylona)
II spadzisty
(авыш түбә - spadzisty dach)
III krzywy
(авыш үскән агач - drzewo rosnące krzywo)
(манара авыш тора - krzywa wieża (krzywo stojąca wieża))
авыш-ырга - I (w różn. znacz.) schylać się, pochylać się, nachylać się
(Мачта бераз сулгарак авыша. - Maszt pochyla się nieco w lewo.)
(Кояш офыкка авыша. - Słońce skłania się ku horyzontowi.)
(Көн кичкә авышты. - Dzień skłania się ku wieczorowi.)
(күпчелек ягына авышырга - skłanać się w stronę większości)
II przechodzić, mijać (o czasie, latach)
(Вакыт тиз авыша. - Czas szybko mija.)
(Ул инде сиксәннең теге ягына авышты. - Minęła mu już osiemdziesiątka.)
III (przen., potocz.) ciągnąć, wyciągać, wyrywać
(Йокыга авыша башладым. - Wciągnęło mnie do snu.)
аг-арга - I (w różn. znacz) płynąć, cieknąć
(суның агуын күзәт-ергә - obserwować płynięcie wody)
(Aккан сулар кире кайтмый. - (powiedz.) Wody która upłynęła nie zawrócisz.)
(Aның тамырларында аучы каны ага. - W jego żyłach płynie krew myśliwego.)
II płynąć, pływać
(Боз күптән ага инде. - Lód już dawno płynie.)
III (przen.) topnieć, przepuszczać (o pieniądzach, fortunie)
агай - wujek, stryjek, męski krewny ojca i matki
агалтын - (chem.) platyna (platinum)
агар-ырга - I zbieleć, wybieleć, wybielić się
II zblednąć, pobladnąć
(Куркудан иптәшем агарды. - Moi towarzysze pobledli ze strachu.)
III jaśnieć, pojaśnieć, płowieć, wyblaknąć, wypłowieć
IV szarzeć, siwieć, szpakowacieć
(Чәче агарган. - Włosy posiwiały.)
агарган - siwy (o włosach)
агарт-ырга - I bielić, pobielać, wybielać
(Еллар башны агарта. - Lata pobielają głowę.)
II czyścić, wyczyścić, oczyszczać
III (przen.) oświecać, uświadamiać
агарткан - bielony, pobielony, wybielony
агарынган - blady
агач - drzewo
агач остасы - stolarz
агачлык - lasek, zagajnik
агент - agent
агентлык - I agencja (pocztowa, telegraficzna, morska),
II zajęcie (działalność, zawód, praca) agenta
агрессор - agresor
агу - I jad, trucizna
агула-рга - otruć
агулан-ырга - otruć się
(гөмбә ашап агуланырга - otruć się grzybami)
агулы - trujący, toksyczny, jadowity
(агулы гөмбәләр - grzyby trujące)
(агулы матдә - toksyczna substancja)
(агулы елан - jadowita żmija)
агыз-ырга - I lać, nalewać, wlewać
II dolewać dokładać, dorzucać
III rozlewać
(бокалларга пиво агызырга - rozlewać piwo do pokali)
IV przelewać (z jednego naczynia do drugiego)
V odlewać, zlewać
(бәрәңгенең суын агыз-ырга - odlać wodę z ziemniaków)
(Буяуның беразын банкага агыз. - Odlej część farby do puszki.)
VI nabierać (wody ze studni do wiadra)
VII sypać (ziarno, piasek)
(бурага бодай агыз-ырга - sypać pszenicę do sąsieka)
VIII spuścić (wodę ze zbiornika)
IX sączyć, cedzić, przecedzać
(керосинны марля аркылы агыз-ырга - przecedzać naftę przez gazę)
X lać, przelewać, wylewać (łzy, krew)
(тол аналарның агызган яше - łzy wylane przez owdowiałe matki)
XI spławiać, puszczać po wodzie (tratwy, drewno)
(агызу өчен уңайсыз агач - drewno niedogodne do spławiania)
XII wywalać, wybijać, wytrzeszczać (o oczach)
XIII znosić (o rzece, nurcie)
(атны агыза торган тау елгасы - górska rzeka która (nurt której) znosi konia)
агым - I (wprost i przen.) przepływ, prąd, potok
(ике күлне тоташтыра торган агым - potok który łączy dwa jeziora)
(юллардагы машина агымы - ruch samochodów na drogach)
II (fiz.) prąd (elektryczny)
(даими агым - prąd stały)
(алмаш агым - prąd zmienny)
агып кер-ергә - wciekać, wlewać się
адаш-ырга - zabłądzić (w nieznanym mieście, lesie, mgle), zgubić się
адәм - człowiek
Адәм - Adam
(Адәм һәм Һава - Adam i Ewa)
адвокат - adwokat
администратор - administrator
(санак администраторы - administrator komputera)
адым - I krok
II machnięcie
III posunięcie
ae - jego, jej (ten a nie inny) księżyc, miesiąc (rzecz. ай w formie prznależ. do 3. os. l. poj.)
(Рамазан - игелек кылу, ярдәмәшу ае. - Ramadan - miesiąc okazywania dobroci, wzajemnej pomocy.)
аек - I trzeźwy, nie będący pod wpływem alkoholu
(Aек чагында ул бик ягымлы. - Gdy jest trzeźwy jest bardzo uprzejmy.)
II (przen.) trzeźwy, rozsądny, rozumny
(аек фикерләү - trzeźwy osąd)
аенда - w tym samym miesiącu ( miejscownik rzecz. ай w formie prznależ. do 3. os. l. poj.)
аер-ырга - I dzielić, rozdzielać, podzielić, rozbijać, rozczłonkować
II rozbierać, rozebrać
III roznosić, roznieść
IV rozdzielać, wydzielać
V rozłączyć, wyizolować
VI rozliczać
VII odstawiać (dziecko od piersi)
VIII rozwodzić (małżonków)
IX separować
X wyroić się (o pszczołach)
аергыч - I przekładka, separator
II (lingw.) przydawka
аерма - I różnica, także: аермалык
(аермасы аз - mało różny)
(Aлар арасында өч яшь (яшькә) аерма бар.
- Między nami są trzy lata różnicy.)
II rozwidlenie, rozstaje (dróg)
III (matemat., fiz.) różnica
аермалык - różnica, także: аерма
(милләт аермалыгы - różnice narodowościowe)
(бәяләрнең аермалыгы - różnica w cenach)
(бәяләрнең аермалыгы - różnica w cenach)
аеруча - I szczególnie, najbardziej
(Бүген аеруча эссе. - Dziś jest szczególnie upalnie.)
II ze szczególnym, z wyjątkowym (czymś)
(аеруча нечкәләп тикшерергә - sprawdzać z wyjątkową starannością)
III przede wszystkim, zwłaszcza, w pierwszej kolejności
(Tабигать җәй көне, аеруча июньдә матур була.
- Przyroda jest piękna latem, zwłaszcza w lipcu.)
аерыл-ырга - I oddzielać się, odróżniać się, rozdzielać się,
II tracić
аерым - oddzielny
аерым яклары - szczegół
ажгырып - z okropnym wyciem, hukiem
(Җил ажгырып исә. - Wiatr wieje z okropnym wyciem.)
(Aжгырып поезд үтеп китте. - Pociąg przejechał z hukiem.)
ажгыр-ырга - I zawzięcie (okropnie, niepohamowanie, ostro) wyć (huczeć, ryczeć)
II okropnie (zawzięcie, niepohamowanie) szaleć (kipieć, buszować), wściekać się
аждаһа - I (mitolog.) smok
II (przen.) potwór, bestia, krwiopijca (o krwawych, okrutnych despotach)
аждаһа агачы - (botan.) dracena smocza, drzewo smocze, smokowiec (dracaena draco)
аз - mało
аз аша-рга - niedojadać
аз гына - ledwie, niewiele, ciut, skromnie, trochę, z lekka
аз түгел - niemało
азайт-ырга - zmniejszać
азаккы - ostatni (patrz też: ахыргы)
(елның азаккы атнасы - ostatni tydzień roku)
азан - (relig.) adhan, wezwanie do modlitwy, dawniej przez muezzina z minaretu meczetu, dziś przez głośniki
азап - I męka, męczarnia, tortury, kaźń
II (duchowe) męki, udręka, udręczenie, katusze, wyrzuty
(күңел (җан) азабы - wyrzuty sumienia, katusze moralne)
III poniewierka, udręka
азапсыз - I lekkomyślny, beztroski
II bez wysiłku (trudności), z łatwością (rozwiązywać problemy, coś robić)
азат - swobodny, wolny
азат ит-әргә - uwolnić
азатлык - wolność, swoboda
азлык - I brak, skąpość, niedostatek, deficyt (czegoś)
(белгечләр азлыгы - deficyt specjalistów)
II w słowach złożonych: mało-, niedo-
(кан азлык - niedokrwistość, anemia)
азрак - mniej, mniejszy
азык - I jedzenie, pokarm
II żywność, artykuły spożywcze, prowiant,
III karma
азык-төлек - produkty spożywcze
аз-азлап - stopniowo
ай - I (astronom.) księżyc
(ай калкуы - wschód księżyca)
(ай тотылу - zaćmienie księżyca)
II miesiąc
(Балаларына җиде ай (тулды) - Ich dziecko ma (skończyło) siedem miesięcy.)
ай саен - każdego miesiąca, comiesięcznie (coś robić)
ай урак - półksiężyc
айва - (biolog.) pigwa
айда - (wtrącenie) dalej, dawaj, chodź, chodźmy, niech, niech no
айгыр - (zoolog.) ogier
айлап - I miesiącami, w miesiącach (określając czas)
II około (do) miesiąca, prawie miesiąc
айн-ырга - I trzeżwieć, wytrzeźwieć
II oprzytomnieć, ocucić się (ze snu)
(Һуштан язгач айныды. - Ocknął się (wrócił do świadomości).)
III wietrzeć, słabnąć (o napitkach, płynnych lekarstwach)
ай-һай - I oj (ojoj, och), wątpliwe czy (wyraża wątpliwość, niedowierzenie)
(Aй-һай ялгышмыйбызмы? - Oj, czyśmy się nie omylili?)
II och (wyraża ubolewanie, smutek)
(Aй-һай, күпме гомер үткән! - Och, ileż w życiu przeszedł)
ак - I biały, białego koloru
(ак аю - biały niedźwiedź, niedźwiedź polarny)
(Ак Йорты - Biały Dom)
II siwy, osiwiały
III czysty, niezabrudzony
IV (hist.) białogwardzista, biały
(аклар - biali)
V białko oka
VI bielmo,
VII (przen.) wódka
ак аракы - (przen.) wódka, "biała" wódka
ак аш - nabiał, produkty mleczne, dieta mleczna
ак гөмбә - (biolog.) borowik, prawdziwek (boletus) (patrz też: нарат гөмбәсе)
ак чәчәк - (botan.) rumianek
акай күз (күзле) - o wyłupiastych oczach, wyłupiastooki
акайт-ырга - wypinać, wytaczać, wytrzeszczać (oczy)
акация - (botan.) akacja
акбаш - (botan.) rumianek (matricaria, dawniej chamomilla)
акбур - kreda
(акбур чоры - (geolog.) okres kredowy)
(акбур белән язарга - napisać kredą)
аккош - (zoolog.) łabędź (cygnus)
аккургаш - (chem.) cyna (stannum)
акла-рга - I wybielić, pobielić, pokryć czymś białym
II (przen.) usprawiedliwić, wytłumaczyć, wybielić, rehabilitować
(Aның мондый эшен аклап булмый. - Nie da się usprawiedliwić tego jego postępku.)
аклан - polana
аклан-ырга - I usprawiedliwiać się, tłumaczyć się, uzasadniać (strona bierna (bierno-zwrotna) od акла-рга)
(иҗтимагый тәрбиянең акланган чаралары - uzasadnione środki wychowania społecznego)
акрын - I cicho, cichy
II powoli, powolny
акрына-ерга - I zwalniać, zmniejszyć (swoją) szybkość
II cichnąć, uciszać się, przytłumiać się, gasnąć
акрынайт-ырга - I zwolnić, zahamować, zmniejszyć szybkość (powodować zmniejszenie szybkości)
II stłumić, przytłumić, zagasić, uciszyć
акрынлап - stopniowo
акса-рга - I patrz аксакла-рга
II kuleć, być kulawym, chromym, okuleć
III (przen.) odstawać, spóźnić, udać się do tyłu
аксак - chromy, kulawy, okaleczony
аксакла-рга - kuleć, kuśtykać
аксыл - I białawy
II siwy (o włosach)
аксыл ал - bladoróżowy
аксыл зәңгәр - błękitny, lazurowy
аксыл көрән - beżowy
аксыл сары - bladożółty, kremowy
аксыл чәчле - jasnoblond, jasnowłosy, blond
аксыл шәмәхә - liliowy
аксым - (biolog.) białko, proteina
актар-ырга - I kopać, ryć, rozgrzebywać
II grzebać, szperać, macać, szukać
актер - aktor
актив - aktywny
актык - ostatni
акула - (zoolog.) rekin
(китсыман акула - rekin wielorybi)
акцент - akcent
акция - akcja (kapitałowa)
акча - I pieniądz, waluta
II moneta,
III banknot
(йөзлек акча - banknot sturublowy)
IV finanse
акчарлак - (zoolog.) mewa
(күл акчарлагы - mewa śmieszka)
(көмеш акчарлак - mewa srebrzysta)
акчәчәк - (botan.) rumianek (matricaria, dawniej chamomilla)
АКШ (Америка Кушма Штатлары) - USA (Stany Zjednoczone Ameryki)
акыл - I rozum, umysł, rozsądek
II myśl, idea
III rada
акыл иясе - rozum, umysł
акыл хезмәте - praca umysłowa
акыллы - mądry, rozumny
акыллы кеше - człowiek rozumny (homo sapiens)
ал - I przód, fasada
II różowy
ал - III zagon (ziemi)
ал гөмбә - (biolog.) grzyb gołąbek (russula)
ал-ырга - I (wprost i przen.) brać, zabierać, dostawać, otrzymywać
(анализ өчен кан ал-ырга - pobierać krew do analizy)
(Нурихан ага бу сүзләрне куштырнаклар эченә ала. - Wujek Nurihan bierze te słowa w cudzysłów.)
(Хат алдык. - Otrzymaliśmy list.)
II nabywać, kupować
(Авылга кайткан елны ук сыер алдык. - W roku w którym wróciliśmy na wieś kupiliśmy krowę.)
III zbierać (plony)
Актаныш – республика буенча югары уңыш алган район.
- Aktanysz to rejon republiki przodujący w zbiorach.)
IV wyjmować, wydostawać (z teczki, portfela)
(Аксакал бөркетләрне капчыктан алырга кушкан. - Aksakał kazał wydostać orły z worka.)
V zajmować (np. miejsce)
(Икенче урынны алдык.- Zajęliśmy drugie miejsce.)
VI pobierać, pozywać (np. do wojska)
(Мине майның унсигезендә армиягә алдылар. - W maju wzięli mnie do wojska jako osiemnastolatka)
VII przyjmować, wpisywać do czegoś
(Комсомолга алыр алдыннан үзәк китапханәгә гәзит-журналлар караштырырга җибәрделәр.
- Przed przyjęciem do Konsomołu chodzili do centralnej biblioteki przeglądać gazety i czasopisma.)
VIII strzyc (włosy, sierść)
IX z czasownikami na -а/-ә, -ый/-и przyjmuje znaczenie: móc, być w stanie
(Аягы тезелде инде, йөри ала. - Jego noga się wygoiła i może chodzić.)
(Мин сәгатьне кайда төзәтә алам? - Gdzie mogę naprawić zegarek?)
X czasownik pomocniczy:
1) zrealizowanie działania w krótkim przedziale czasowym: po-
(ашап алырга - pojeść)
(йөреп алырга - pochodzić)
(йоклап алырга - zdrzemnąć się)
2) osiągnięcie celu, rezultatu działania
(ертып алырга - wyrwać)
(Гомер буе әүлия була алмыйсың. - Nie można być zawsze świętym.)
XI (mat.) odejmować
(алтыдан икене алырга - odjąć dwa od sześciu)
(Утыз биштән унны алгач, ничә кала? - Odjąć dziesięć od trzydziestu pięciu, ile to jest ?)
ала - I pstrokaty, łaciaty, marmurkowy
(ала муенлы карлыгач - jaskółka z łatką na szyi)
II mętny, błądzący, szalony (o oczach, wzroku)
ала балык - (zoolog.) sieja
ала карга - (zoolog.) wrona siwa
ала миләүшә - (botan.) bratek (viola tricolor)
ала-кола - pstry, nakrapiany, cętkowany, plamisty, plamisty
ала-колалы - patrz: ала-кола
алай - (militar.) pułk
алай - tak
алай да - jednak, mimo wszystko
алай икән - (wykrzyknik) hm
алай-болай - I tak czy siak,
II dlaczegoś, z jakiegoś powodu
алайса - (wtrącenie) jeśli tak, w takim wypadku, wtedy
алай булгач - wówczas, wtedy, wtenczas
алама - I kiepski, stary, postrzępiony (o odzieży)
(Бүрек тышың алама. - Wierzch twojej czapki jest wystrzępiony.)
II łach, łachman, gałganek
III (przen.) kiepski, biedny, paskudny, zły, głupi
алан - I odkryte pole, polana
II nagi (o miejscu)
алар - oni, one
албасты - I (mitolog.) straszydło, zły duch, bies,
II (przen., potocz.) potwór (o człowieku),
III drab (o człowieku)
алга - I do przodu, naprzód
II wpierw, wprzód, wcześniej
алга чыг-арга - wyrwać się
алгарыш - postęp
алгорифм - (techn., matemat.) algorytm
алгы - I przedni (ząb, rząd)
II fasadowy (o ścianie budowli)
III paradny, galowy
IV w terminologii lingwistycznej: przednio-
(алгы аңкау тартыклары - spółgłoski przedniopodniebienne)
V przedni, pierwszy
VI początkowy
алгыр - I bystry, chyży, dziarski, sprytny, zwinny, żwawy
II chwytny, czepny, lepki, uparty
ялгыш-ырга - mylić się, być w błędzie, błądzić
алда - najpierw, wcześniej, wprzód
алда тор-ырга - oczekiwać
алда-рга - I oszukiwać, zwodzić, oplątywać, obmotywać, uwodzić
(үзеңне алда-рга - oszukiwać samego siebie)
II okłamywać, oszukiwać, zawracać głowę
(Ун сумга алдаганнар. - Oszukał na 10 rubli.)
III wyprowadzać w pole, okpiwać
(алдау максаты белән - w celu oszustwa)
IV (przen.)
nabierać, zwodzić (o uczuciach, intuicji), zawodzić (o pamięci)
(хәтерем алдамаса - jeśli mnie pamięć nie myli)
алдавыч - (wprost i przen.) przynęta
алдакчы - I oszust, szachraj, naciągacz, kłamca, szarlatan, hultaj
II uwodziciel, kusiciel
алдалап ал-ырга - wyłudzać
алдалап чыгар-ырга - wyłudzać
алдан - naprzód, poprzednio, przedtem, wprzód
алдан үткән заман - (lingw.) czas zaprzeszły (dawnoprzeszły)
алдан ук дөрес булмаган - tendencyjny, z góry przyjęty
алдан ук ялгыш булган - tendencyjny, z góry przyjęty
(алдан ук ялгыш булган фикер - tendencyjna opinia)
алдан-ырга - (w różn. znacz.) ulegać oszustwu, oszukiwać się, połaszczyć się (strona bierna od алда-рга)
(Матур сүзгә алданма. - Nie daj się oszukać pięknymi słowami.)
(Безгə алданырга ирек бирмə, - Nie pozwól nam oszukiwać się, (z Modlitwy Pańskiej))
алдап - oszukańczo, na drodze oszustwa
алдап ышандыр-ырга - nakłaniać kłamliwie
алдар - patrz: алдакчы
алдаучан - I oszukańczy, kłamliwy, hultajski
II ułudny, złudny, zwodniczy, uwodzicielski (o wyglądzie)
алды - I przód, przednia część, z przodu
(машинаның алды - przód samochodu)
II (poimek) przed-
(ишек алды - przedsionek)
III (poimek) przeddzień, wigilia
(Раштуа алды кич - Wigilia Bożego Narodzenia)
(Яңа ел алды - "Sylwester" (przeddzień Nowego Roku))
алдынгы - przedni
алдында - (poimek) przed, z przodu (miejsce)
(йорт алдында - przed domem)
алдына - (poimek) przed, w przód (kierunek)
алдыннан - (poimek) sprzed, od, przed (pochodz.)
(төшке аш алдыннан - przed obiadem)
алдыңа кара-рга - patrzeć wprost przed siebie, nie oglądać się
алдыңа төш-әргә - I tarasować, zagradzać
II wyprzedzić, prześcignąć (kogoś)
алдыр-ырга - I (w różn. znacz.) brać
(укытучыны кунакка алдыр-ырга - zapraszać nauczyciela w gości)
II prenumerować (brać) (gazety)
III strzyc (włosy, brodę)
(Чәч алдырырга теләмим. - Nie chcę ostrzyc włosów.)
IV (przen.) wygrywać
(Яхшы ат ахырдан алдыра. - (przysłowie) Dobry koń w końcu wygrywa.)
V (przen.) biegnąć, iść, skakać
(Шәп алдыра бу йөгерешче. - Ten biegacz biegnie wspaniale.)
алды-арты - I przód i tył (czegoś), z przodu i z tyłu
II (przen.) skutek, następstwo, konsekwencja
(алдына-артына карамый (карамыйча) - na oślep, nie patrząc na konsekwencje)
(алдына-артына карап - patrząc na skutki, ostrożnie)
алҗ-ырга - I osłabiać, pozbawiać sił, osłabnąć, stracić siły, opaść z sił
II męczyć się, nużyć się
(Көтә-көтә алҗыдык. - Znużyliśmy się czekaniem.)
алка - I kolczyk, kolczyki
(көмеш алка - srebrne kolczyki)
II (techn.) pierścień (w tym pierścień do przywiązywania konia)
III (botan.) bazie, kotki (na drzewach)
IV (sport.) krążek hokejowy
V (sport.) kółka
алкушымча - (lingw.) przedrostek
алкыш - aplauz, owacja
Алла - I (relig.) Bóg, Allah
(Алла биргән - dany, zesłany przez Boga (talent, uroda, choroba, bieda))
(Алла хөкеме - Sąd boży)
(Алла диген - wspomnij Boga, pamiętaj o Bogu)
(Алла иркендә (ихтыярында) - Boża wola)
(Алла куәт (ярдәм) бирсен - niech Bóg pomaga)
(Алла ташламаса, бүре ашамас. - (przysłowie) Bóg nie opuści - wilk nie zje.)
II (przen.) bóg, ktoś najważniejszy
(Ул театрның Алласы. - W teatrze on jest bogiem.)
алласыз - bezbożnik, ateista, niewierzący
алласызлык - bezbożność, ateizm
алма - jabłko
алмагач - jabłoń
алман - Niemiec
Алмания - (geograf.) Niemcy
(Алмания Федератив Җөмһүрияте - Republika Federalna Niemiec)
алмаш - odmiana, zmiana
алмаш агым - (fiz., techn.) prąd przemienny
алмаш ток - (fiz., techn.) prąd przemienny
алмаш-ырга - I zamieniać, wymieniać, pomieniać
II zamieniać się, zmieniać się
III zmieniać (ubranie)
алмашлап - na zmianę, na przemian
(алмашлап эшләв — pracować zmianowo)
алмашлык - (lingw.) zaimek
алмаштыр-ырга - I zamieniać się, wymieniać się, pomieniać się
II zastępować
III odświeżać (powietrze)
IV odnawiać (samochód ubranie)
V zmieniać (zawód)
алмашыну - odmiana, zmiana
алсу - różowawy, jasnoróżowy, rumiany, cynobrowy
алсын - otawa, potraw
алтарь - ołtarz
алтмыш - sześćdziesiąt
алты - sześć
алтын - złoto, złoty
алтынчы - I złotnik
II szósty
алу - I (matemat.) odejmowanie
(алу билгесе - znak odejmowania)
II odbiór
алучы - kupujący, klient, nabywca
алфавит - alfabet
(латин алфавиты - alfabet łaciński),
(алфавит тәртибендә - w porządku alfabetycznym)
алым - metoda, sposób
алын-ырга - forma bierna od ал-ырга: brać się, otrzymywać się, być wziętym
(тәрбиягә алынган ятим бала - osierocone dziecko wzięte na wychowanie)
(Ферма төзергә алындык. - Wzięli się za budowanie fermy.)
алынган - otrzymany, przyjęty
алынма - zapożyczony, zapożyczenie
(рус теленнән кергән алынмалар - zapożyczenia z języka rosyjskiego)
алып - biorąc, zabierając (imiesłów przysłówkowy współczesny od ал-ырга)
(Мине дә алып барасыңмы? - Czy weźmiesz mnie ze sobą?)
II (poimek) z, od, zaczynając od
(Кухня ягыннан пычак алып чыкты. - Weszedł z nożem od strony kuchni)
(иртәдән алып кичкечә - od rana do wieczora)
III (mitolog.) wielkolud, olbrzym
алып бар-ырга - skutecznie zakończyć, uporać się, doprowadzić do pomyślnego końca
алып баручы - wiodący, prowadząy
алып кер-ергә - zawieźć
алып кил-ергә - dostarczać
алып кит-әргә - nieść, unosić, zabierać (ze sobą), ponieść (gdzieś)
алып куя-рга - uprzątać
алып чыг-арга - wydostać, wynieść
алып-сатар - spekulant
алыш - bój, starcie, potyczka, bitwa, walka
алыш-биреш - kupno-sprzedaż, zamiana, wymiana
Альп таулары - (geograf.) Alpy, Góry Alpy
альянс - sojusz, związek, alians
(политик альянс - sojusz polityczny)
алъяпкыч - fartuch
алюминий - (chem.) glin, aluminium
аман - (hist., książk.) patrz: әман
амбар - I spichlerz, skład
II sąsiek, zasiek
Америка - (geograf.) Ameryka
Америка Кушма Штатлары - (geograf.) Stany Zjednoczone Ameryki
амнистия - amnestia
ампутация - (med.) amputacja
ампутациялә-ргә - (med.) amputować
ампутациялән-әргә - strona bierna ампутациялә-ргә (mieć coś amputowane "kimś" tj. przez kogoś)
амфибия - (zoolog.) płaz
ана - I matka (patrz też: әни, әнкә)
(Изге Ана - Bogurodzica, Matka Boska)
II samica
(ана арыслан - lwica)
анализ - analiza
анализ яса-рга - przeprowadzać analizę, analizować
аналык - I macierzyństwo
II (anatom.) macica
аналык җиңсәсе - (anatom.) pochwa
ананас - (botan.) ananas
анархия - anarchia
Англия - (geograf.) Anglia
анда - tam
анда-монда - I tu i tam, tam i sam, gdziekolwiek,
II tędy owędy,
III gdzie bądź
анда-санда - I tam i sam, gdzieś,
II gdzieniegdzie, czasami
андый - taki
анестезиoлог - anestezjolog
анестезия - anestezja, znieczulenie
(өлешчә анестезия - znieczulenie miejscowe)
анестезия яса-рга - znieczulać
аннан - I od niego (niej), od tego (tej) (ablatyw (przypadek odchodzeniowy) od ул)
(Күп күрдек без аннан. - Dużo od niego wycierpieliśmy.)
II odtamtąd, stamtąd
III tam
IV wówczas, od wtedy, potem
аннан соңгы - kolejny
аннан-моннан - I gdzie..., (a) gdzie; tu... tam; tam... tu
(Aннан терәткән, моннан сипләгән. - Gdzie podparto, gdzie załatano.)
II (i) tam, (i) tu; (i) tu, (i) tam, tam i tu, tu i tam
(Aннан ямаган, моннан ямаган. - I tam łata, i tam łata.)
аннары - potem, później
ансыз - I bez niego (niej), bez jego (jej) udziału, uczestnictwa, pomocy
(Корал кирәк, ансыз эшләп булмый. - Potrzebne jest narzędzie, bez niego nie da się pracować)
II bez tego (tej)
(Ансыз да эссе. - I bez tego jest gorąco.)
(Сәүдәдә ансыз ярамый. - W handlu nie wolno bez tego.)
ант - przysięga, przyrzeczenie, ślubowanie, obietnica
(антында тор-ырга - dotrzymywać słowa)
ант ит-әргә - I przysięgać, silnie deklarować, mocno obiecywać
II kląć się (na Boga)
III składać przysięgę (np. wojskową)
Антарктида - (geogr.) Antarktyda
антибиотик - (biolog., med.) antybiotyk
антик - antyczny (teatr, okres)
антик дөнья - antyk, świat antyczny
антиквар - antykwariusz
антиквариат - antykwariat
антикоагулянт - (med.) antykoagulant
антикоммунизм - antykomunizm
антикоммунист - antykomunista
антикоммунистик - antykomunistyczny
антикоррозион - antykorozyjny
антипатия - (książk.) antypatia
антоним - (lingw.) antonim
аны - jego, go, ją, je
(Мин аны кичә күрдем. - Widziałem go wczoraj.)
анык - I dokładny (ilość czegoś, rachunek)
II jasny, szczegółowy, konkretny, dokładny (patrz też: төгәл)
III (dial.) gotowy, zapewniony, gwarantowany
аныксыз - I niedokładny, niejasny, nieokreślony, niekonkretny, niewyraźny, mglisty
II (matemat.) nieokreślony (współczynnik)
aның - jego, jej
(Aның акчасы күп. - On ma dużo pieniędzy (dosł.: jego pieniędzy jest dużo).)
анысы - I ten, ta, to
(Aнысын түгел, бусын бир. - Podaj nie ten a tamten.)
II oto, to
(Aнысы вак эш. - To są drobiazgi.)
(Aнысы безгә бәйле түгел. - To od nas nie zależy.)
III (jako partykuła) to
(Aвызыннан сер чыкмый анысы. - Sekretów to on umie dotrzymywać.)
(Булышырлар анысы. - Pomóc to oni pomogą.)
анысында - wówczas, wtedy
аң - I (w różn. znacz.) odczucie, świadomość
(гражданлык аңы - świadomość obywatelska)
(материя беренчел аң икенчел - byt określa świadomość)
II umysł, rozum, intelekt
(аң эшчәнлеге - praca umysłowa)
(аналитик аң - analityczny umysł)
аң асты - podświadomość
аңа - do niego, do niej (allatyw od ул)
(Яңалык түгел бу аңа. - Dla niego to nie jest nowość.)
(Җаваплылык аңа төшә. - Odpowiedzialność spada na niego.)
аңарда - u niego (jej), w nim (niej) (miejscownik od ул)
аңардан - od niego (niej) (ablatyw od ул)
аңарчы - I do tego (tej pory)
(Аңарчы күп сулар агар әле. - Nim to się stanie (do tego) upłynie jeszcze wiele wody.)
II tymczasem, na razie
(Кинога кадәр вакыт бар әле, аңарчы дәресләреңне карап тор. - Do kina jeszcze czas, na razie odrabiaj lekcje.)
аңа-моңа - komu popadnie, każdemu
(Aңа-моңа сөйләмә бу сүзне. - Nie mów tego komu popadnie.)
(аңа-моңа карамастан. - nie patrząc na nic)
аңан яз-арга - tracić świadomość
аңгыра - głupi, tępy, tuman
аңк-ырга - I pachnieć, emanować, roztaczać (zapach), zalatywać (zapachem), napełniać (zapachem)
(Каяндыр көек исе аңкый. - Skądś dochodzi zapach spalenizny.)
(Бакчада алма исе аңкый. - Sad pachnie jabłkami.)
(Кавын исе бөтен бүлмәгә аңкыды. - Zapach kawonu wypełnił cały pokój.)
II (przen.) być przenikniętym, tchnąć (czymś), być pełnym (czegoś)
(Йөзеннән куаныч аңкый. - Jego twarz promienieje radością.)
(Хатларыннан мәхәббәт аңкый. - Jego listy są przepełnione miłością.)
аңкыт-ырга - roztaczać (zapach), wydzielać (zapach)
аңла-рга - I rozumieć, zrozumieć, pojmować
(Аңламыйм. - Nie rozumiem.)
(Нәрсә әйткәнеңне аңламыйм. - Nie rozumiem co mówisz.)
(Соравыңны аңламыйм. - Nie rozumiem twojego pytania.)
II poznawać, pojmować, postrzegać
(Tеләсәң ничек аңла. - Postrzegaj to jak chcesz.)
III domyślać się, domniemać, zgadywać
аңлаешлы - zrozumiale, zrozumiały
аңлаешсыз - niezrozumiały, niejasny, mglisty
аңлат-ырга - I objaśnić, wyjaśniać
II komentować,
III tłumaczyć
аңлатма - I objaśnienie, komentarz, interpretacja, wykładnia
II (matemat.) wyrażenie
аңлау - odczucie, rozumienie (czegoś)
аңлаш-ырга - I rozumieć się (wzajemnie), dogadywać się (strona wspólna аңла-рга)
аңлашыла - zrozumiale
аңлашылмый торган - niepojęty
аңлашыл-ырга - wyjaśniać, wyjaśniać się
аңлы - I świadomy, umyślny
(аңлы эщчәнлек - działanie świadome)
II rozumny, obdarzony rozumem
(Бутән планеталарда аңлы тереклек бармы? - Czy na innych planetach istnieje inteligentne życie?)
III rozgarnięty, roztropny, pojętny, bystry, sprytny, zmyślny
аңлы рәвештә - świadomie, rozmyślnie, umyślnie
аңсыз - I niepojętny, nieinteligentny, mało zdolny, gapiowaty
(аңсыз бала - gapiowate dziecko),
II nieświadomy, niedojrzały
(аңсыз яшләр - nieświadomi młodzi ludzie)
аңында - przy (zdrowych) zmysłach, świadomie
ап-ачык - najjawniejszy (forma parzysta (stopień najwyższy) od ачык)
апа - I ciotka, ciocia,
II stryjenka,
III wujenka,
IV siostra (starsza)
Апеннин таулары - (geograf.) Apeniny, Góry Apenińskie
аплодисмент - aplauz
аппарат - I (techn.) aparat (telefoniczny, fotograficzny), urządzenie, przyrząd
(колак аппараты - aparat słuchowy)
II
(fizjolog.) układ (trawienny, mięśniowy, wzrokowy), tkanka
апрель - kwiecień
аптыра-рга - I łudzić się, zwodzić się
II peszyć się, gubić się, baranieć, stropić się
III ambarasować się, wpadać w zakłopotanie
IV być w potrzebie, potrzebować
V dręczyć się
ар-ырга - I zmęczyć się
II przemęczać się, przepracowywać się
ара - I (wprost i przen.) dystans, odstęp, odległość, rozstęp
II (sport.) dystans
III przejazd, przelot (w transporcie)
IV czas, przedział czasu
IV (przen.) różnica, odmienność, oddalenie (między kimś, czymś)
V (przen.) stosunki, odnoszenie się, związki
(Aның белән минем ара яхшы. - Moje stosunki z nim są dobre.)
VI między- (w wyrażeniach złożonych)
(елга арасы - międzyrzecze)
VII grono, krąg
(яхшы кешеләр арасына керергә - trafić do grona dobrych ludzi)
VIII tymczasowy, pośredni
(үсешнең ара баскычлары - przejściowe stadia rozwoju)
IX (jako poimek: арага, арасына) między, pomiędzy (kimś, czymś), we, w (coś), po (czymś)
(ике этаж арасына куелган көзге - lustro postawione pomiędzy dwoma piętrami)
(Tөймә үлән арасына төште. - Guzik upadł w trawę.)
X (jako poimek: арада, арасында) między, w czasie, do, w, w liczbie, wśród
(ике стена арасында - między dwoma ścianami)
(ике сәгать арасында - w czasie dwu godzin)
(бакча арасында гына кия торган кием - odzież nadająca się tylko do ogrodu)
(Кунаклар арасында геройлар да бар иде. - Wśród gości byli także bohaterowie.)
XI (jako poimek: арасындагы, арадан, арасыннан) między, wśród, przez
(таулар арасыннан салынган юл - droga położona między górami)
(куаклар арасыннан килеп чыгырга - wyjść z krzaków)
аракы - wódka
арала-рга - I rozpychać, roztrącać
(кеше төркемен аралап үтәргә - przepychać się roztrącając ludzi)
II rozdzielać, oddzielać, rozłączać
(сугышчыларны арала-рга - rozdzielać bijących się)
III sortować, grupować
(орлыкны арала-рга - sortować nasiona)
аралаш - I nieuporządkowany, przemieszany
(имән белән аралаш үскән юкәләр - lipy rosnące w przemieszaniu z dębami)
II na przemian
(малга печәнне салам белән аралаш бирергә - dawać bydłu siano na przemian ze słomą)
аралаш-ырга - I łączyć, łączyć się, mieszać się, przemieszywać się
(төрләр аралашу - mieszanie się gatunków)
(Tузан белән аралашкан сөрем шәһәр һавасын агулый. - Sadza przemieszana z kurzem zatruwa miejskie powierze.)
II porozumiewać się, komunikować, obcować ze sobą, kontaktować się, mieć związki ze sobą
(кешеләр белән аралаша бел-ергә - umieć kontaktować się z ludźmi)
аралашу - kontakt, komunikacja
арасында - I pomiędzy
II wewnątrz
арасыннан - pomiędzy
ара-тирә - I czasem, czasami, niekiedy, od czasu do czasu
(Aра-тирә без музейда булабыз. - Czasami chodzimy do muzeum.)
II urywkami
(ара-тирә генә укылган китап - książka czytana tylko urywkami)
ара-тура - (dial.) patrz: ара-тирә
арба - arba, dwukółka, wóz, wózek, furmanka
арбитр - arbiter, mediator, sędzia polubowny
(ярыш арбитр - arbiter zawodów)
арендала - arenda, dzierżawa
арендала-рга - dzierżawić, arendować
арзан - tani, niedrogi
арифметика - (matemat.) artymetyka
арка - I (archit., geometr.) łuk
II (anatom.) plecy, grzbiet
(аркага ят-арга - leżeć na plecach)
III oparcie
(урындык аркасына терәлер утыр-ырга - siedzieć opierając się o oparcie krzesła)
IV nica, odwrotna (lewa) strona (odzieży)
V wzniesienie, grzbiet góry
арка мие - (anatom.) rdzeń pacierzowy
аркада - I (poimek) dzięki (czemuś), z powodu (czegoś), w wyniku (czegoś)
(берәүнең ярдәме аркасында - dzięki czyjejś pomocy)
II (poimek) przez (kogoś, coś)
(Cинең аркада (аркаңда) кичектек. - Spóźniliśmy się przez Ciebie.)
аркадан - z tyłu, w plecy
(Җил аркадан исә. - Wiatr wieje z tyłu.)
аркадаш - przyjaciel, towarzysz
аркан - I plecami, tyłem (stać, leżeć, odwrócić się)
(кояшка аркан утыр-ырга - siedzieć tyłem do słońca)
(аркан егылырга - upadać na plecy)
(урамга аркан тора торган йорт - dom stojący tyłem do ulicy)
II na grzbiecie (np. pływać)
III lina, sznur, kabel, powróz
IV uwięź, smycz, postronek
(Aт яхшысы арканда, ир яхшысы тарханда. - (przysłowie)
Koń lepszy na uwięzi, mężczyzna lepszy na swobodzie.)
V arkan
аркан баскыч - drabina sznurowa
аркау - (tekstyl.) wątek
Арктик океан - (geograf.) Ocean Arktyczny
аркылы - I poprzeczny, poprzek
(аркылы урам - poprzeczna ulica)
II (poimek) przez, poprzez, przy pomocy, z powodu, drogą, po
(телефон аркылы хәбәр ит-әргә - zawiadamiać telefonicznie)
армия - (w różn. znacz.) армия
армия штабы - sztab armii
арпа - (botan.) jęczmień (hordeum)
арт - I tył, tylna część,
II tylna strona,
III plecki, oparcie (krzesła, tapczanu)
IV zagon (pola)
арт-ырга - I przybyć
II wrosnąć, zwiększać się (np. o cenach)
III przybierać (np. o wodzie)
IV stawać się, zostawać (np. zbędnym)
артерия - arteria
артка - tyłem, wspak, wstecz
арткы - tylny, zadni
артта - z tyłu
артта кал-ырга - odstawać
артталык - opóźnienie, zapóźnienie, zacofanie
(артталыкн бетер-ергә - przejawiać zapóźnienie)
(техник артталык - zacofanie techniczne)
арттан - z tyłu
арттыр-ырга - pomnażać
арты - (poimek) po, za
артыгы - I dodatkowy, nadmierny, niepotrzebny
(Aртыгы кирәкми. - Dodatkowy nie jest potrzebny.)
(Aртыгын сөйләмәс ул. - Nie powie niczego niepotrzebnego.)
II więcej, bardziej
(Көчемнән килгәнен эшләдем, артыгын булдыра алмыйм. - Na co miał siły to zrobił więcej nie mógł.)
артык - I zbyt, nadmiernie, zanadto, przesadnie
II zwłaszcza, szczególnie,
III (przy zaprzeczaniu) nazbyt, nie tak by, nie aż tak
(Aртык мавыкма. - Za bardzo się nie podniecaj.)
(Aртык матур түгел. - Nie jest aż tak piękna(y).)
IV wyraża nadmierność, przesyt, zbędność działania, oddaje to przedrostek prze-
(артык ал-ырга - przebierać (w towarach w sklepie))
(артык аш-ырга - przejadać)
(артык тозла-рга - przesalać)
V (potocz.) więcej, dłużej (nie robić czegoś)
(Aртык бер көнгә дә калмыйбыз. - Nie zostaniemy dłużej ani jeden dzień.)
VI bardziej, lepiej, dalej
(ул миннән артык белә. - On mnie zna lepiej (niż ja sam).)
(ярты метрга артык сикер-ергә - skoczyć pół metra dalej)
VII dodatkowy, nadmiarowy
(Aртык вакытны ничек файдалан-ырга? - Jak spożytkować wolny czas?)
VIII zbyteczny, nadmierny
(Aртык энергияне кая куярга? - Gdzie podziewać nadmiar energii?)
IX niepotrzebny, zbędny
(артык мәшәкать - niepotrzebne kłopoty)
IX jakiś specjalny, istotny (podkreślając to)
(Aртык үзгәрешләр булмады. - Większych zmian nie było.)
артыгын аша-рга - objadać się, obżerać się
артыклык - I wyższość, przewaga
(Aның иптәшләреннән артыклыгы нәрсәдә? - W czym jego przewaga nad towarzyszami?)
II nadmiar, zbyteczność, nadwaga
(күп сөйләнүнең артыклыгын аңларга - zrozumieć zbyteczność wielosłowia)
(Өч кило артыклык күп түгел ул. - Trzy kilo nadwagi to nie jest dużo.)
артыклык дәрәҗәсе - (lingw.) stopień wyższy
артына - I (poimek) po, za
II zza
артында - I (poimek) po, za
II z tyłu
артыннан - I (poimek) za (kim, czym), w ślad
II za (kim), po, z tyłu (kogo, czego)
III spoza
IV przez (kogo)
артыннан йөр-ергә - następować
ару - I czysty, schludny, porządny
II dobry, porządny, przyzwoity
III zdrowy, krzepki
аръяк - I zarzecze (jako część wsi), zarzeczna część, zarzeczny
(аръяк басу - pole zarzeczne)
II coś co dalsze (w czasie i przestrzeni)
(Аръягы истә калмаган. - Nie pamiętam co było dalej.)
III z rzeczownikami oznaczającymi miejsce: za-
(Днепр аръягы - Zadnieprze)
(Урал аръягы - Zaurale)
аръягына - (poimek) za
(Идел аръягына чигенергә. - wynieść się za Wołgę)
аръягында - (poimek) za
(урман аръягында - za lasem)
(Ул инде җитмешнең аръягында. - Jest już za siedemdziesiątką (po siedemdziesiątce).)
ары - I dalej
(бездән йөз адымнар ары - o sto kroków dalej od nas)
(Tуктап тормайча, ары киттек. - Poszli dalej nie zatrzymując się.)
II więcej
(Aңа кырыктан ары юк. - Nie ma więcej niż 40 (lat).)
(Cәгать әле уннардан ары түгел. - Czasu jeszcze nie więcej niż dziesięć godzin.)
ары китмәгән - nie lepszy, nie odbiega od
ары-рга - I męczyć się, nużyć się, zmęczyć się
II przemęczać się, przepracowywać się
III wyczerpywać się, nadwerężać się
арыган - zmęczony
арыганлык - zmęczenie
арыганчы йөгер-ергә - biegnąć ile sił (do wyczerpania)
арык - chudy, szczupły
арып - będąc zmęczonym, znużonym, wyczerpanym
(Урманнан бик арып кайттык - Wróciliśmy z lasu bardzo zmęczeni.)
(утырыштан бик арып таралышу - rozchodzić się z zebrania będąc bardzo wyczerpanymi)
арырак - dalej
арыслан - (zoolog.) lew (panthera leo)
арыш - (botan., kulin.) żyto
арыш боламыгы - fajtłapa, cienias, ciele, baba (tylko o mężczyznach)
ас - I (zoolog.) gronostaj (mustella erminea)
II (wprost i przen.) as
III dół, spód (dolna część)
IV (potocz.) podeszwa, zelówka
ас-ырга - wieszać, powiesić, przewiesić
(керне асырга - powiesić bieliznę)
(капчыкны иңгә асырга - wziąć worek na plecy)
асаба - I (hist.) właściciel dóbr rodowych (dziedzicznych), dziedzic
II (dialek.) aborygen, tubylec
аска - w dół
аска төш-әргә - opuszczać się
аслам: аслам сал-ырга (бир-ергә) - dawać w zastaw
асламчы - I lichwiarz
II domokrążca
аслык - I podstawka, podkładka
II podeszwa
III podściółka (pod bydło)
асман - niebo
аспект - aspekt, ujęcie odniesienie
(мәсьәләнең төрле аспектлары - różnorodne aspekty problemu)
асра-рга - (wprost i przen.) trzymać, mieć, hodować, rozpleniać
(куянны шитлектә асра-рга - hodować króliki w klatkach)
аст - dół, spód (dolna część), patrz: ас III
аста - na dole
астан - I z dołu, spod
(астанөскә таба - z dołu do góry)
II dołem, nisko
(астан оча торган кошлар - ptaki latające nisko)
III (przen.) chyłkiem, cichaczem, podstępnie
(астан тешләргә - zaszkodzić podstępnie)
астанут йөртүче - intrygant
астрономия - astronomia
асты - I dno (naczynia, statku)
II podściólka (u bydła)
III podnóże (góry, skały, drzewa)
IV podstawa (żelazka, czajnika)
V miejsce, przestrzeń, powierzchnia pod czymś
(аяк асты тулы әйбер - pod nogami pełno rzeczy)
VI w ramach pewnych form słowotwórczych daje znaczenie pod-
(боз асты агымы - prąd podlodowy)
астына - I (poimek) pod
(күзәтү астына алырга - brać pod rozwagę)
II (poimek) za
(кояш болыт астына керде - słońce skryło się za chmurą)
астында - I (poimek) pod
(сезнең астыгызда кемнәр тора? - kto mieszka pod wami?)
II (poimek) za
(ай болыт астында чакта - póki księżyc jest za chmurami)
III (poimek) w dole
(элек бу йорт астында кибет иде - dawniej w dole tego domu był sklep)
астыннан - I (poimek) spod
(диван астыннан - pod kanapą)
II (poimek) pod
(боз астыннан күренми - pod lodem nie widzi się)
III (poimek) zza
(болыт астыннан ай күренде - zza chmur pojawiła się tęcza)
асфальт - asfalt (masa smolista, droga asfaltowa)
асыл - prawdziwy, rzeczywisty, główny
(яшәүнең асыл мәгънәсе - prawdziwy sens życia (istnienia)),
(килүебезнең асыл сәбәбе - rzeczywista przyczyna naszego przyjścia)
асыл сыйфат - (lingw.) przymiotnik jakościowy
асыл зат (сөяк) - osoba szlachetnego pochodzenia, arystokrata
асыл кош - I (zoolog) szlachetny (śpiewający) ptak
II (przen.) ślicznotka, piękność, piękna dziewczyna (kobieta)
асылда - (wtrącenie) w istocie, po prawdzie, w rzeczy samej, faktycznie, w praktyce
асылзадә - arystokrata
асылзат - I patrz: асылзадә
II człowiek szlachetnego pochodzenia
асыллык - I (prawdziwa) szlachetność (dobrego człowieka)
II szlachetna rasa (rasowość), rasowość (bydła)
асылма - I patrz: асылмалы
II zawieszenie
асылмалы - podwieszony, wiszący (most, lampa)
асылташ - kamień szlachetny, klejnot
асылын-ырга - I chwytać się (za coś), łapać się (za coś), pochwycić, zahaczać, zaczepiać, zawieszać się
(асылынма миңа - nie wieszaj się na mnie)
II zwieszać się, przewieszać się
III powiesić się, zadzierzgnąć się
(Aсылынсаң асылын агачның асылына - (żartobliwe przysłowie) Jeśli się wieszać to na wartym tego drzewie.)
асылынган килеш - (sport.) w zwisie
асылынып тор-ырга - wisieć
асылынып торган - obwisły, zwisający
асылынып тора торган - obwisły, zwisający
асып үтер-ергә - powiesić
ат - I (zoolog.) koń (equus)
(атка атланып бар-ырга - jechać konno wierzchem)
II (wprost i przen.) nazwa, imię, cześć
ат абзары - stajnia
ат егәрлеге - (fiz.) koń mechaniczny
ат заводы - stadnina
ат ите - (kulin.) konina
ат ногыты - (botan.) bób (vicia faba)
ат чабышы - wyścigi konne
ат-арга - I rzucać, miotać, puszczać, wypuszczać
(граната ат-арга - rzucać granatem)
(Əйткəн сүз - аткан ук. (powiedzenie) - Wypowiedziane słowo - puszczona strzała.)
(Аткан ук кире кайтмый. - (powiedzenie) Wypuszczona strzała nie wraca.)
II odrzucać, narzucać, wrzucać, zrzucać, przerzucać
(кисәүләрне читкә ат-арга - odrzucać głownię)
III strzelać, prowadzić ogień
(рогатка белән ат-арга - strzelać z procy)
(басып (баскан килеш) ат-арга - strzelać stojąc)
IV działać, funkcjonować, być czynnym
(вулканның атуы туктагач - gdy wulkan wygasł)
(су фонтаны атканын карап тор-ырга - przyglądać się jak bije fontanna)
V nadaje działaniu sens pośpiesznego albo w pełni zakończonego
(чишенеп ат-арга - rozbierać się pośpiesznie albo do naga)
(мәсьәләне тиз генә чишеп ат-арга - dość szybko rozwiązać zadanie)
(сакалны кырып ат-арга - zgolić brodę pośpiesznie (albo całkowicie))
ата - I ojciec
(Атасына хат җибәрде. - Wysłał list do ojca.)
II samiec
(ата арыслан - lew)
ата-рга - I (zazwyczaj po słowach дип, исеме белән) nazwać, nazywać, nominować, określać (jakoś)
(Урамны берәр герой исеме белән атарга. - Nadać ulicy imieniem bohatera.)
(Берәүне аю дип атарга. - Nazwać niedźwiedziem.)
(Берәр китапны яхшы дип атарга. - Dobrze wypowiadać się o książce.)
атака - atak
атказанган - zasłużony
атакай - ojciec, ojczulek, papcio
атакала-рга - (milit., sport.) atakować, napadać
атака яса-рга - (milit., sport.) atakować, napadać
атаклы - sławny, znamienity
атал-ырга - nazywać się
аталган - nazwany, wyznaczony, przeznaczony
атама - nazwa, określenie, termin
атаман - ataman, przywódca, lider
атап - (imiesłów przysł. od ата-рга) osobiście, specjalnie, umyślnie
(Директорның үзенә атап язылган хат. - List adresowany do dyrektora.)
(Tуйга дип атап әзерләгән сыйлар. - Przyjęcie przygotowane na wesele.)
атап әйткәндә - (wtrącenie) zwłaszcza, właśnie, dokładnie tak
атап куелган - wyjątkowy, specyficzny, imienny
ата-ана - rodzice
ата-анасыз - sierota
ата-баба - przodkowie, pradziady
атла-рга - I (wprost i przen.) iść, kroczyć, chodzić, maszerować
(киләчәккә атларга - kroczyć w przyszłość)
(комда атлавы авыр - po piasku źle się maszeruje)
II zrobić krok, wkroczyć, wejść, odejść
(читкә атларга - odejść na stronę)
III w pewnych wyrażeniach ma specyficzne znaczenia:
- кызурак атларга - przyśpieszyć kroku
- әкренрәк атларга - zwolnić kroku
атлан-арга - I siąść wierzchem (na konia),
II usiąść, usadowić się, wsiąść
(мотоциклга атлан-арга - wsiąść na motocykl)
Атлантик океан - (geograf.) Ocean Atlantycki
атланып йөри торган - wierzchem
атлап - stępem, krokiem (marsz!)
атлап бар-ырга - chodzić, przemieszczać się pieszo
атлы - I posiadający konia
II konny, kawaleryjski, konno, wierzchem
III (predykatyw) zwać, nazywać
(Бабаң ни атлы? - Jak nazywać twojego dziadka?)
(Кырлай атлы авыл - wieś zwana Kyrłaj)
атлыг-ырга - pędzić, mknąć, rwać, rwać się, wyrywać się
(шәhәргә атлыга - wyrywać się do miasta)
атна - tydzień
атналык - tygodnik
атналык журнал - tygodnik
атом - I (fiz.)atom
II (fiz.) atomowy, jądrowy
(атом энергетикасы - energetyka jądrowa)
атом авырлыгы - (fiz.) masa atomowa
атом моделе - (fiz., chem.) model atomu
атомар - (fiz.) atomowy, jądrowy
атомизм - (fiz.) atomizm (nauka o budowie materii)
атомистика - patrz: атомизм
атом-төш - jądrowy
(атом-төш коралы - broń jądrowa)
арттыр-ырга - I zwiększać, pomnażać, dodawać, podwyższać, nasilać
II użyczać, pożyczać
ату - I strzelanie
II wystrzał
III obstrzał
атыл-ырга - I wystrzelić
II zastrzelić się
III pędzić, rzucać się
(бүлмәгә атылды - rzucił się do pokoju)
атып - imiesłów przysłówkowy czasu teraźniejszego od ат-арга
атып ал-ырга - I patrz: атып карау
II postrzelić, zastrzelić
атып кара-рга - I opuszczać, porzucać
II przestrzelić (nową strzelbę), postrzelić
атып үтер-ергә - zastrzelić
(бүрене атып үтер-ергә - zastrzelić wilka)
аукцион - licytacja, aukcja
аула-рга - I łowić, polować
II (przen.) łowić, kusić, nęcić
аумакай - chwiejny, chybotliwy, niepewny
(аумакай холыклы кеше - człowiek o chwiejnym charakterze)
аулак - zaciszny, ustronny, odludny, odseparowany
Ауразия - (grograf.) Eurazja
Аурупа - (grograf.) Europa
Аурупа берлеге - (polit.) Unia Europejska
аучы - myśliwy, łowca
афера - afera
Африка - (geograf.) Afryka
ахмак - głupi
ахры, ахрысы - (wtrącenie) zapewne, podobno, widocznie, na pewno
ахшам - wieczór
ахыр - zakończenie, finał, koniec
(ахырдан икенче - drugi od końca)
(ахырга калдыр-ырга - zostawić na koniec)
ахыргы - końcowy (patrz też: азаккы)
ахырда - wreszcie
аһ - (wykrzyknik - wyraża odczucie strachu, zdziwienia, żalu, radości itp.) ach!
аһ ит-әргә - biadolić, ochać achać
аһ-ваһ - patrz: аһ-зар
аһ-ваһ ит-әргә - I smucić się, lamentować, silnie niepokoić się
II narzekać, achać ochać
аһ-зар - żal, smutek
аһылдау - patrz: аһ-ваһ ит-әргә
ач - głodny (o ludziach, żołądku), głodujący (o kraju, narodzie), nienakarmiony (o bydle)
(Aч аю биемәс. - (przysłowie) Głodny niedźwiedź nie tańcuje.)
(Aчның ачуы яман. - (przysłowie) Głodny w gniewie zły.)
(Aчның ачуы яман. - (przysłowie) Syty głodnego nie rozumie.)
II (przen.) bardzo (skrajnie, niezwykle) chudy, mizerny, głodomór
III niedojrzały (strąk akacji, grochu), wątły, zwiotczały, marny
IV pusty (o orzechu)
ач утыр-ырга - siedzieć o głodzie
ач яшә-ргә - żyć głodno, głodować
ач-арга - I (wprost i przen.) odsłaniać, odkrywać, otwierać, rozpoczynać
(форточканы еш ач-арга - często otwierać lufcik)
(ут ач-арга - otwierać ogień)
(сугыш ач-арга - rozpoczynać wojnę)
(Aчкан - ябар, ерткан - ямар. - (przysłowie) Otwarte - zamknij, zniszczone - napraw.)
II otwierać (z zamka), rozpieczętowywać, odtykać, odkorkowywać
(ачкыч белән ач-арга - otwierać kluczem)
III rozwierać, rozchylać, przewracać
(Ул китабының һәр битен саклык белән ача. - Każdą stronę swojej książki ostrożnie przewraca.)
IV otwierać, rozdziawiać (gębę)
V otwierać, rozwierać (palce, usta)
(Йодрыгыңны ач әле. - Otwórz swoją pięść.)
VI otwierać, puszczać (gaz, wodę)
VII otwierać, zakładać (firmę, organizację)
VIII odkrywać, wykrywać
(яңа планета ач-арга - odkrywać nową planetę)
IX (przen.) wyjaśniać, dowodzić (słuszności czegoś)
X (przen.) wyjaśniać, ujawniać, demaskować (tajemnice, braki, błędy)
XI kisnąć
(сөт ачыды - mleko skisło)
ачка үл-әргә - umierać z głodu
ачка интектер-ергә - morzyć głodem
ачкыч - I klucz (do zamka, do śrub, nutowy), wytrych
II otwieracz (do kapsli)
III (przen.) rozwiązanie (czegoś)
ачу - gniew, złość, furia
ачу кил-ергә - złościć się, wściekać się
ачу чыг-арга - rozgniewać się
ачулан-ырга - I kląć
II złościć, złościć się, wściekać się
ачуланып - gniewnie
ачулы - gniewny, zły (rozgniewany)
ачы - I kwaśny (cytryna, szczaw, zapach kiszonki), cierpki (niedojrzały owoc)
II gorzki (chinina, pieprz, piołun)
III gryzący, ostry (dym, zapach, smak czegoś)
IV palący, piekący, ostry
V (przen.) ostry, gryzący, kłujący, zjadliwy, jadowity
(ачы ирония - zjadliwa ironia)
V (przen.) przejmujący, przenikliwy, rozdzierający duszę
V (przen.) dziki (świst)
ачыг-ырга - głodować, zgłodnieć
ачык - I jawny, odkryty
II otwarty
III nagi, nieokryty, niezabezpieczony
IV jasny, świetlany
V bezchmurny
VI klarowny, określony, widny
VII dźwięczny (o głosie)
VIII życzliwy, przyjazny
ачыкла-рга - wyjaśniać, zrozumieć
ачыклан-ырга - wyjaśniać się
(Хәл ачыкланды. - Sytuacja wyjaśniła się.)
ачыл-ырга - odsłaniać się, otwierać się, przejaśniać się (strona bierna czasownika ач-ырга)
(Күк йөзе ачылды. - Niebo przejaśniło się.)
ачылыш - odkrycie
ачыш - odkrycie
аш - I zupa
II danie, posiłek, pokarm, jedzenie
аш бүлмәсе - jadalnia, kuchnia
аш сеңдер-ергә - przyswajanie, trawienie jedzenia
аш-ырга - I realizować, zrealizować, spełnić, urzeczywistniać, wdrażać, wcielać (w życie, w praktykę)
II (przen) wydźwigiwać się, wynieść (wysoko), wznosić się (do nieba)
III przekraczać, przewyższać, prześcigać
IV dochodzić, uzyskiwać, osiągnąć
аша - I (poimek) przez, poprzez, za pomocą, za pośrednictwem (patrz też: аркылы II)
(Тибр Рим аша ага. - Tybr płynie przez Rzym.)
(Иртәгә телефон аша сөйләшербез. - Porozmawiamy jutro telefonicznie.)
II połączenie аша z czasownikiem tłumaczy się przedrostkiem prze-:
аша атларга - przekroczyć; аша сикерергә - przeskoczyć; аша чыгарга - przejść, przejechać
аша-рга - I jeść
(Малай икмәк ашый. - Chłopiec je jabłko)
(Ашыйсы килә. - Chce się jeść.)
(ашауга татлымсыз - niewybredny w jedzeniu)
II jeść, jadać, żywić się, używać jako pokarm
(Ул тозлы кәбестә ашамый. - Nie je kiszonej kapusty.)
(Ит кенә ашый торган ерткычлар. - Drapieżniki żywią się mięsem.)
(Ашаган белми, тураган белә. - Wie nie ten kto jada (korzysta) a ten kto przygotowuje.)
III gryźć, przegryźć (orzechy, słonecznik, jabłko)
IV rozmywać, podmywać (wodą)
(Елга ярларын ашый. - Rzeka podmywa brzegi.)
V płowieć, blaknąć (od słońca)
VI (przen.) zniszczyć, zniweczyć, zagryźć
VII (przen.) nękać, dręczyć, gnębić
ашамлык - pokarm, jedzenie, produkt
ашап бетер-ергә - zjeść
ашарга яраклы - jadalny
ашарга ярамый - niejadalny
ашат-ырга - I dawać (jeść), karmić, nakarmić
II żywić, utrzymywać, zasilać
III tuczyć
IV (pogardliwie) ugaszczać (w celu przekupienia)
ашкын-ырга - rwać się, porywać się, łaknąć, pożądać
(Эшләргә ашкына. - Rwie się do roboty.)
ашлык - I chleb
II ziarno
III żyto
ашлы - dostatni, zamożny, nie głodujący, nie bez kawałka chleba
ашханә - jadalnia, stołówka, jadłodajnia
ашханәдәге приборлары - zastawa stołowa
ашыг-ырга - śpieszyć się
ашыгучан - pośpieszny
ашыгып - pośpiesznie, śpiesznie
ашыгып бар-ырга - starać się
ашыгыч - pilny, pośpieszny, terminowy
(ашыгыч ярдәм бүлеге - pogotowie ratunkowe)
ашыктыр-ырга - ponaglać, poganiać, popędzać
ашырыл-га - strona bierna od аш-ырга w znaczeniu I
ашыр-ырга - dokonywać, realizować
(планнарны тормышка ашырырга - wdrażać plany w życie)
ашъяулык - obrus
аш-су - I potrawa
(аның аш-суы әйбәт була - ona dobrze gotuje)
II (w przen.) chleb
(Кунак булып керегез, безнең аш-суны да авыз итеп китегез. - Zachodźcie w gości, zakosztujcie naszego chleba.)
аю - (zoolog.) niedźwiedź
(ак аю - niedźwiedź polarny)
(соры аю, көрән аю, гади аю - niedźwiedź brunatny)
ая-рга - I żałować kogoś, litować się nad kimś
II oszczędzać kogoś
аяз - jasny, pogodny, bezchmurny (gdy o niebie)
аяк - I noga,
II łapa,
III nóżka (np. ptaka)
аять - aja (werset Koranu)
* * * *
Czasowniki podano w postaci bezokoliczników, w których temat oddzielono myślnikiem od afiksu bezokolicznika; kolejność alfabetyczna słów nie uwzględnia ani tych myślników ani tych afiksów.
Słownik zawiera ponad 5 tys. tatarskich słów (słów na "a" - ponad 500).