Elementy gramatyki tatarskiej
(tylko morfologia, bez składni)
Współczesny język tatarski oparty jest na tatarskim dialekcie centralnym (istnieją trzy dialekty: centralny, zachodni i wschodni) i na języku starotatarskim (Иске Татар Теле). Obydwa wywodzą się z języka dawnych Kipczaków, chociaż mają też korzenie w języku dawnych Bułgarów (tych, którzy podbili jedną z grup południowych Słowian, poczem zeslawizowali się pozostawiając po sobie tylko nazwę).
Język tatarski bywa nazywany językiem kazańskotatarskim gdyż jest językiem Tatarów z Tatarstanu,
zależnej of Federacji Rosyjskiej republiki będącej "resztówką" Chanatu Kazańskiego.
Istnieje jeszcze inny literacki język Tatarów - język krymskotatarski (nazywany też językiem krymskim lub krymskotureckim). Jest on bliski językowi tureckiemu.
Mówiący językiem tatarskim i krymskotatarskim nie rozumieją się nawzajem natomiast zrozumienie krymskotatarskiego tekstu pisanego lub mówionego w dzisiejszej odmianie literackiej nie stanowi większej trudności dla osoby znającej język turecki (stąd jedna z nazw - język krymskoturecki).
Ze względu na budowę typologiczną język tatarski, podobnie jak wszystkie języki z podrodziny językowej turkijskiej (zaś ogólniej, wszystkie języki z rodziny języków ałtajskich) jest językiem aglutynacyjnym (sklejającym). W językach tego typu wyrazy budowane są w ten sposób, że ich człon znaczeniowy zawsze znajduje się z przodu a dopiero dalej występują „doklejające się” do tego rdzenia w ściśle określonej kolejności przyrostki (afiksy) tworząc coraz bardziej złożone konstrukcje znaczeniowe. Przykładowo dla rzeczownika китап (książka) wygląda to tak:
| Język tatarski | Język polski |
| китап китаплар китапларым китапларымда китапларымдагы itd., itd., ... |
książka książki moje książki w moich książkach to co (jest) w moich książkach |
Niosąca znaczenie część tatarskiego wyrazu (jego rdzeń) zawsze znajduje się na początku. Przed nią nie ma ani przyimków ani przedrostków (za wyjątkiem partykuł wzmacniających znaczenie). Po niej występują doklejające się do niej, dookreślające to znaczenie przyrostki (afiksy) oraz specyficzne dla języków aglutynacyjnych części mowy - poimki (postlogi, łac. postpositio) nie występujące w języku polskim. Poimki pełnią podobną rolę jak polskie przyimki a jedynie znajdują się za a nie przed wyrazem którego dotyczą.
Rdzeń wyrazu pozostaje niezmienny (poza zmianami wynikającymi z dopasowywania się fonetycznego do afiksu: typu głoska dźwięczna na bezdźwięczną i odwrotnie):
Przykłady:
очарга - lecieć,
очмаска - nie lecieć,
очу - latanie, leć (forma podstawowa, wyraża działanie jako takie)
очып керергә - wlecieć,
очып үтәргә - przelecieć,
W języku tatarskim każda kategoria gramatyczna ma dla swojego wyrażenia tylko jeden co najwyżej dwa afiksy (zawsze w dwu wariantach fonetycznych: twardym i miękkim).
Na przykład do tworzenia liczby mnogiej służą afiksy: -лар/-ләр i -нар/-нәр.
Inaczej niż w języku polskim afiksy są jednoznaczne.
| Język polski | Język tatarski |
(niektórych rzeczowników) rodzaj żeński dopełniacz | (tylko liczba mnoga) |
| Język polski | Język tatarski |
| książki krzesła domy kable kto? |
китаплар урындыклар өйләр арканнар кемнәр (tatarskie "kto" ma l. mn.) |
Język tatarski ma inną strukturę zdania niż język polski. Nie S-V-O (podmiot-orzeczenie-dopełnienie) a S-O-V - orzeczenie na końcu:
Мин төннәр буе эшлим.. - Pracuję po nocach.
Марат хат яза. - Marat pisze list.
Sprawia to pewną trudność polskojęzycznemu uczącemu się. Mówiący po polsku myślowe interpretowanie zdania zaczyna od orzeczenia. Frazę tatarską także trzeba myślowo zaczynać od orzeczenia ale wypowiedzieć je na samym końcu. Tę rozbieżność niełatwo przełamać psychicznie.
W języku tatarskim nie ma przyimków. Zastępują je doklejające się do rdzeni rzeczowników afiksy oraz nieznane językowi polskiemu poimki.
Przykładowo:
өйгә - do domu
өйдә - w domu
өйдән - z domu
Татар тел белән - po tatarsku, (dosł. język tatarski po);
Ватан өчен - za Ojczyznę, (dosł. Ojczyzna z powodu);
телефон аша - telefonicznie, (dosł. telefon przez);
Tatarskie rzeczowniki nie mają kategorii rodzaj (podobnie jest w języku angielskim) mają natomiast kategorię przynależności - "wchłanianie" zaimków dzierżawczych
do struktury fleksyjnej rzeczownika:
өй - dom
өем - mój dom
өең - twój dom
өебез - nasz dom
Tatarskie czasowniki przyjmują wiele nieznanych językowi polskiemu form: czasy świadka i czasy niepoświadczone, tryby życzeniowy, możliwości, konieczności i inne. Pozwalają one na wyrażenie odcieni znaczeniowych niedostępnych językowi polskiemu. Z drugiej jednak strony, stanowią sporą trudność dla uczącego się.
* * * *
Niniejsze opracowanie oparte jest o dostępne w Internecie materiały rosyjskojęzyczne (pochodzące od językoznawców tatarskich z Republiki Tatarstan).
Polskiego współczesnego podręcznika języka tatarskiego i gramatyki tatarskiej nie ma.
Wynika stąd problem tworzenia odpowiednich terminów dla zjawisk gramatycznych występujących w języku tatarskim a nieznanych językowi polskiemu.
Niektóre takie terminy oferuje polska lingwistyka. Służą do opisu gramatyk języków innych niż język polski.
Przy przyjmowaniu konkretnych z tych terminów kierowano się wyborem językoznawców tatarskich - jeżeli w języku polskim istnieje identyczny termin jak
stosowany przez nich (po rosyjsku) to przyjmowano go i tutaj (np. terminy: allatyw, ablatyw, predykatyw, poimek).
Język tatarski jest spokrewniony z językami krymskotatarskim i tureckim, dla których istnieją polskojęzyczne podręczniki: "Język krymskotatarski" Henryka Jankowskiego (Warszawa. Wydawnictwo Akademickie DIALOG. 2010)
i „Gramatyka języka tureckiego w zarysie” pióra prof. prof. Marka Stachowskiego (Kraków. Księgarnia Akademicka. 2009).
Stąd niektóre niezbędne do opisu gramatyki tatarskiej nowe terminy przejęto właśnie z tych podręczników (np. termin: possessivus).
Niektóre terminy, te których nie znaleźiono w żadnym z tych źródeł to dosłowne tłumaczenia z języka rosyjskiego (np. termin: kategoria przynależności).
Opracowanie jest zaledwie „Zarysem gramatyki języka tatarskiego” - o czym mówi tytuł.
W porównaniu z językiem polskim rzeczowniki w języku tatarskim mają dwie bardzo istotne odmienności. Po pierwsze brak tu kategorii rodzaju gramatycznego, po drugie występuje kategoria przynależności.
2.1. Deklinacja
Tatarskie rzeczowniki mają system deklinacyjny z sześcioma przypadkami. Przypadki tatarskie nie odpowiadają przypadkom polskim za wyjątkiem mianownika i biernika. Afiksy deklinacyjne rzeczownika pełnią także rolę polskich przyimków, których w języku tatarskim nie ma.
1) Mianownik (przypadek podstawowy - Баш килеш)
Odpowiada na pytania: kto? co? (кем? нәрсә?).
Ma końcówki (afiksy) „zerowe”. Można go w praktyce uznać za równy polskiemu mianownikowi.
2) Possessivus (przypadek dzierżawczy - Иялек килеше)
Odpowiada na pytania: kogo? czego? czyj? przynależny komu? czemu? (кемнең? нәрсәнең?).
Zatem tylko mniej więcej odpowiada jednemu ze znaczeń polskiego dopełniacza, jego funkcji possesywnej:
əтинең китабы - książka taty
этнең аягы - łapa psa
(rzeczownik stojący za rzeczownikiem w dopełniaczu przybiera kategorię przynależności do 3. osoby - patrz pkt 2.3.)
Afiksy: -ның/-нең
3) Allatyw (przypadek nakierowujący - Юнәлеш килеше)
Odpowiada na pytania: komu? czemu? gdzie? (кемгә? нәрсәгә?).
Niesie znaczenie przemieszczania się czynności w kierunku do i do wewnątrz jakiegoś obiektu.
Wygodnie przedstawić to na rysunku:
Pełni funkcję nieco podobną do polskiego celownika ale niekiedy polskiego biernika.
Afiks allatywu zawiera w sobie także stosowne przyimki (do, ku, w (w stronę), itp.):
Без өйгә кердек. Przyszliśmy do domu.
Автобус Казанга бара. Аutobus jedzie do Kazania.
Afiksy: -га/-гә, -ка/-кә
4) Biernik (Төшем килеше)
Odpowiada na pytania: kogo? cо? (кемне? нәрсәне?).
Pełni mniej więcej taką samą funkcję jak polski biernik chociaż niekiedy stosuje się go w miejsce polskiego mianownika.
Granica pomiędzy „kto” i „co” w języku tatarskim leży gdzieś między człowiekiem i zwierzętami (podobnie jest w języku angielskim).
Pytanie кем? (kto?) odnosi się do ludzi ale może się także odnosić do bliskich, kochanych zwierząt, tak by przyrównywać je do ludzi.
Afiksy: -ны/-не
5) Ablatyw (przypadek odchodzeniowy - Чыгыш килеше)
Odpowiada na pytania: skąd? оd kogo? od czego? (кемнән? нәрсәдән?).
To przypadek przeciwstawny allatywowi, wyraża odchodzenie, oddzielanie się od czegoś.
Afiks ablatywu zawiera w sobie polskie przyimki (od, z, itp.):
Мин авылдан килəм. - Jadę ze wsi.
Өйдəн чык! – Wyjdź z domu!
Przyrostki: -тан/-тән, -дан/-дән, -нан/-нән
6) Miejscownik (przypadek miejscowo-czasowy - Урын-вакыт килеше)
Odpowiada na pytania: gdzie? kiedy? (кемдә? нәрсәдә? кайда? кайчан?).
Pełni (mniej więcej) rolę polskiego miejscownika (z „wbudowanymi” przyimkami: w, na, itp.):
эштə - w pracy
шəҺəрдə - w mieście
Afiksy: -та/-тә, -да/-дә
2.2. Liczba mnoga
Kategorię liczby mnogiej oddaje się w języku tatarskim za pomocą afiksów -лар i -нар z wariantami fonetycznymi -ләр i -нәр.
Afiksy -нар/-нәр stosuje się do rzeczowników z rdzeniem kończącym się na spółgłoski nosowe (-н, -м, -ң), afiksy -лар/-ләр do wszystkich pozostałych przypadków.
Podwójne warianty obydwu afiksów wynikają z prawa harmonii samogłosek.
Kategoria liczby mnogiej w języku tatarskim różni się istotnie od tej kategorii w języku polskim.
Tatarski rzeczownik niesie tylko informację jakościową, mówi o gatunku, do którego należy jego desygnat nie mówi o ilości -
tatarskie „китап” to nie „książka” lecz „książka lub książki”. Zatem jest to nie tyle liczba pojedyncza ile "liczba ogólna".
Wynikają stąd osobliwości tatarskiej liczby mnogiej:
a) afiksów mnogości (-лар/-ләр i -нар/-нәр) nie stosuje się jeżeli mnogość wyrażona jest przez sam kontekst.
Na przykład w połączeniu z liczebnikami (биш китап - pięć książek; алты сүз - sześć słów) albo ze słowami күп (dużo), әз (mało) itp.
Niekiedy może to być kontekst ukryty, wynikający ze znaczenia wypowiedzi.
b) zachodzi potrzeba zaznaczenia pojedynczości. Służy do tego liczebnik бep (jeden):
Урманда кечкенә генә бер өйдә үзенең бәтиләре белән бер Кәҗә яши. - W lesie w jednym dość malutkim domu, wraz ze swoimi koźlętami żyje jedna koza
(jest to początek znanej tatarskiej bajki ludowej „Кәҗә бәтиләре һәм бүре” - „Koźlęta i wilk”).
c) Słowa oznaczające obiekty podwójne (drzwi, spodnie itp) występujące w języku polskim tylko w liczbie mnogiej w języku tatarskim mają i liczbę mnogą i liczbę pojedynczą („ogólną”):
күзлек - күзлекләр - okulary;
капка - капкалар - wrota.
Liczebnik бep (jeden) często służy również do wyrażania nieokreśloności (jak angielski przedimek „a, an”). Określoność rzeczownika może być oddana za pomocą zaimka бу (ten, ta, to) a także przez kategorię przynależności (por. pkt. 2.3), która stanowi, że chodzi nie o jakiś nieokreślony obiekt lecz o obiekt przypisany do jakiegoś innego obiektu.
2.2. Kategoria przynależności (dzierżawczość)
Oprócz przypadków deklinacyjnych rzeczowniki tatarskie odmieniają się także według nieznanej językowi polskiemu kategorii przynależności (dzierżawczości).
Jej sens najłatwiej objaśnić na przykładzie:
| osoba | ||
| 1-sza l. poj. | китабым | moja książka |
| 2-ga l. poj. | китабың | twoja książka |
| 3-cia l. poj. | китабы | jego (jej) książka |
| 1-sza l. mn. | сүзeбeз | nasze słowo |
| 2-ga l. mn. | тактагыз | wasza deska |
| 3-cia l. mn. | сүзе | ich słowo |
Kategoria przynależności (dzierżawczości) wyraża relację posiadania, przynależności lub bycia częścią.
Występują tu następujące afiksy:
| osoba | afiks przynależności |
| 1-sza l. poj. | -м, -ым/-ем |
| 2-ga l. poj. | -ң, -ың/-ең |
| 3-cia l. poj. | -сы/-се, -ы/-е |
| 1-sza l. mn. | -быз/-без, -ыбыз/-ебез |
| 2-ga l. mn. | -гыз/-гез, -ыгыз/-ыгез |
| 3-cia l. mn. | -сы/-се, -ы (-лары)/-е (-ләре) |
Zgodnie z prawem harmonii samogłosek każdy twardy afiks ma swoją miękką parę:
китабым - сүзем;
тактабыз - сүзебез.
Przy tworzeniu form przynależności w ostatniej głosce rdzenia rzeczownika może wystąpić zamiana dźwięczności na bezdźwięczność i odwrotnie:
к/г, б/п, co odzwierciedla się w piśmie:
үзәк - serce, dusza → үзәгем - moje serce, dusza
Zmiany w afiksach zachodzą także wtedy gdy rdzeń kończy się spółgłoską.
W tym przypadku wstawiana jest samogłoska łącząca ы/е.
W trzeciej osobie do ostatniej samogłoski dołącza się końcówka - сы/се:
минем тактам - минем сүзем;
безнең тактабыз - безнең сүзебез;
аның тактасы - аның сүзе;
аларның тактасы - аларның сүзе.
Przyrostki dzierżacze mogą być dodawane do wszystkich nazw (imion), a więc także do zaimków. Niektóre zaimki osobowe mają nieregularne formy dzierżawcze.
2.4. Kolejność dołączania afiksów
W języku tatarskim afiksy dołączają się do niezmiennych tematów w ścisłej kolejności.
W przypadku rzeczowników porządek ten jest następujący:
rdzeń + afiks liczby + afiks przynależności + afiks przypadku:
| китап + лар + ым + да | - | китапларымда - w moich książkach; |
| әби + ләр + ем + не | - | әбиләремне - moich babć. |
W niektórych przypadkach zachodzi fonetyczne zlanie się afiksów przynależności i końcówek przypadków, co ma odzwierciedlenie w piśmie,
jednak kolejność pozostaje niezmienna:
китап + лар + ым + (г)а
китапларыма - w moje książki, do moich książek.
* * *
Jeżeli uwzględnić to, że rzeczownik tatarski ma dwie liczby gramatyczne ("ogólną" i mnogą), sześć przypadków przynależności i sześć przypadków deklinacyjnych to posiada on
2 x 6 x 6 = 72 syntetyczne formy gramatyczne.
System ten jest więc dość złożony. Złożony ale nie skomplikowany. Wręcz odwrotnie jest klarowny i logiczny.
Dało to prof. Suleymanowi z Uniwersytetu Kazańskiego asumpt do wystąpienia na międzynarodowej konferencji lingwistycznej
(Conference LP’96 on Languages typology, Karlos University, Prague, the Czech Republic) z referatem
„The Formal Elegance and Natural Complexity of Tatar Case System” („Formalna Elegancja i Naturalna Złożoność Tatarskiego Systemu Przypadków”
- jest dostępny w Internecie: http://old.kpfu.ru/gum_konf/ot6.htm).
2.5. Forma przecząca rzeczowników
Formę przeczącą rzeczowników (także przymiotników i przysłówków) tworzy się za pomocą poimka түгел:
өстәл түгел - nie stół
яхшы түгел - niedobry, niedobrze
җиде түгел - nie siedem.
Zaimki tatarskie pełnią podobną rolę jak ich polskie odpowiedniki.
Występuje sześć zaimków osobowych.
Odmieniają się przez przypadki deklinacyjne:
| Mianownik | мин | ja | cин | ty | ул | on, ona, ono, ten, ta, to |
| Possessivus | минeм | mój, moja, moje | cинeң | twój, twoja, twoje | aның | jego, jej |
| Allatyw | миңa | mnie, do mnie | cиңa | ciebie, do ciebie | aңa | do niego, do niej, dotąd |
| Biernik | минe | mnie | cинe | ciebie | aны | jego, ją, je |
| Ablatyw | миннəн | ode mnie | cиннəн | od ciebie | aннaн | od niego, od niej, odtąd |
| Miejscownik | миндə | na mnie, u mnie | cиндə | na ciebie, u ciebie | aндa | u niego, tam |
| Mianownik | бeз | my | сез | wy | алар | oni, one |
| Possessivus | бeзнeң | nasz | сезнең | wasz | аларның | ich |
| Allatyw | бeзгə | do nas, nam | сезгә | do was, wam | аларга | do nich, im |
| Biernik | бeзнe | nas | сезне | was | аларны | ich |
| Ablatyw | бeздəн | od nas | сездән | od was | алардан | od nich |
| Miejscownik | бeздə | na nas, u nas | сездә | na nas, u was | аларда | na nas, u nich |
Мин аны яратам (Kocham go).
Ул миңа карый (On patrzy na mnie).
Минем китабым (Moja książka).
Zaimki osobowe w possessivusie (przypadku dzierżawczym) stanowią zaimki dzierżawcze:
| минем | mój, moja, moje |
| синең | twój, twoja, twoje |
| аның | jego, jej |
| бeзнең | nasz, nasza, nasze |
| ceзнең | wasz, wasza, wasze |
| аларның | ich |
Dzierżawczość można wyrażać na trzy sposoby: łącząc zaimek dzierżawczy z rzeczownikiem w odpowiednim przypadku przynależności oraz każdym z tych dwu odmiennych sposobów samodzielnie:
| минем китабым | минем китап | китабым | moja książka |
| синең китабың | синең китап | китабың | twoja książka |
| аның китабы | аның китап | китабы | jego (jej) książka |
| бeзнең сүзeбeз | бeзнең сүз | сүзeбeз | nasze słowo |
| ceзнең тактагыз | ceзнең такта | тактагыз | wasza tablica |
| аларның сүзләре | аларның сүз | сүзләре | ich słowo |
Dwa podstawowe zaimki wskazujące odmieniają się przez przypadki deklinacyjne następująco:
| Mianownik | бу to | шул tamto |
| Possessivus | мoның tego | шуның tamtego |
| Allatyw | мoңa do tego | шуңa do tamtego |
| Biernik | мoны to, tego | шуны tamto, tamtego |
| Ablatyw | мoннaн od tego, odtąd | шуннaн od tamtego |
| Miejscownik | мoндa tutaj | шундa tam |
W języku tatarskim występują jeszcze i inne zaimki. Jest ich sporo.
Zachowują się one zgodnie z zasadami zachowania tych części mowy które zastępują.
Siedem najczęściej spotykanych zaimków pytających to:
| кeм? - kto? | кaйдa? - gdzie? | нəpcə? - co? | ничeк? - jak? |
| нинди? - jaki? | нишли? - co robi? | ничə? - ile? |
Akcent wyrazowy w zaimkach pytających pada na pierwszą sylabę.
Liczebniki mają w języku tatarskim bardziej rygorystyczną organizację niż w języku polskim.
| ilościowe | porządkowe | zbierające | rozdzielające | |
| 1 | бep | бepeнчe | бepəү | бepəp(лəп) |
| jeden | pierwszy | jeden | po jednemu | |
| 2 | икe | икeнчe | икəү | икeшəp(лəп) |
| dwa | drugi | dwoje | po dwa | |
| 3 | өч | өчeнчe | өчəү | өчəp |
| 4 | дүpт | дүpтeнчe | дүpтəү | дүpтəp |
| 5 | биш | бишeнчe | бишəү | бишəp |
| 6 | aлты | aлтынчы | алтay | aлтышap |
| 7 | жидe | жидeнчe | жидəү | жидeшəp |
| 8 | cигeз | cигeзeнчe | cигeзəү | cигeзəp |
| 9 | тyгыз | тyгызынчы | тyгызay | тyгызap |
| 10 | yн | yнынчы | унay | yнap |
| 11 | yнбep | yнбep | унбepəү | yнбepəp |
| 20 | eгepмe | eгepмeнчe | егepмəү | eгepмeшəp |
| 30 | утыз | |||
| 40 | кырык | |||
| 50 | илле | |||
| 60 | алтмыш | |||
| 70 | җитмеш | |||
| 80 | сиксән | |||
| 90 | туксан | |||
| 100 | йөз | |||
| 1000 | мең | |||
| 0 | ноль | |||
Wszystkie pozostałe to liczebniki zestawione, t.j. pisane oddzielnie: 21 - егерме бер (dwadzieścia jeden); 67 - алтмыш җиде (sześćdziesiąt siedem);
210 - ике йөз ун (dwieście dziesięć).
Setki w języku tatarskim pisze się oddzielnie, a więc inaczej niż w języku polskim.
Tworzenie liczebników porządkowych widać w pokazanej tablicy.
Powstają przez dodanie afiksów -нчe lub -eнчe (w zależności od tego czy liczebnik kończy się na samogłoskę czy na spółgłoskę)
z wariantami -нчы i -ынчы wynikającymi z prawa harmonii samogłosek.
Przy tworzeniu liczebników zbierających przy rdzeniu kończącym się samogłoską ostatnia samogłoska odcina się i dołącza się afiks
- ау/-əү: бер - берəү, ике - икəү.
Natomiast liczebniki rozdzielające o rdzeniu kończącym się samogłoską dołączają -
-шар/-шəр, gdy spółgłoską - -ар/əр: бер - берəр, ике - икешəр.
Liczebniki ułamkowe tworzy się w schemacie niejako przeciwstawnym do schematu z języka polskiego.
Formuła ogólna wygląda tak:
А/В - В дан А.
3/8 - сигездəн өч - trzy ósme;
1/3 - өчтəн бер - jedna trzecia;
0,3 - уннан өч - trzy dziesiąte.
Także ten schemat jest sztywny.
5.1. Przymiotnik (сыйфат)
Przymiotniki w języku tatarskim nie odmieniają się ani przez liczby ani przez przypadki i mają jedynie stopień wyższy.
Dla wyrażenia stopniowania przymiotników jakościowych w języku tatarskim stosuje się:
a) afiks -рак/-рәк dla tworzenia stopnia wyższego;
b) partykuły бик, иң dla tworzenia stopnia najwyższego;
c) do tworzenia stopnia wyższego służą także formy parzyste (charakterystyczne dla języka tatarskiego i występujące nie tylko tutaj);
d) do tworzenia stopnia obniżającego służą afiksy -гылт/-гелт/-кылт/-келт, -су, -сыл.
| зур | зуррак | бик зур | иң зур | зуп-зур |
| wielki | większy | bardzo wielki | największy | wielki-przewielki |
| ак | aграк | бик ак | иң ак | ап-ак |
| biały | bielszy | bardzo biały | najbielszy | biały-przebiały |
| кара | карарак | бик кара | иң кара | кап-кара |
| czarny | czarniejszy | bardzo czarny | najczarniejszy | czarny-przeczarny |
| яшел | яшелрәк | бик яшел | иң яшел | ямь-яшел |
| zielony | zieleńszy | bardzo zielony | najzieleńszy | zielony-przezielony |
Parzyste formy stopnia najwyższego przymiotników występują często.
Można je tłumaczyć na różne sposoby w zależności od kontekstu: ямь-яшел można przetłumaczyć jako bardzo zielony, zielony-przezielony itp.
W tablicy pokuszono się na pokazanie zaledwie szablonowego stylistycznego kolorytu form parzystych.
Pierwsze składniki form parzystych z reguły zawierają pierwszy dźwięk lub początek pierwszej sylaby komponenta znaczącego i zazwyczaj kończy się na dzwięk п.
Są tu pewne wyjątki - ямь-яшел.
Stopień obniżający w każdym konkretnym przypadku tworzony jest „po swojemu”, stąd trzeba zapamiętać każdą formę oddzielnie.
Tę formę tworzą dalece nie wszystkie przymiotniki jakościowe. Jest ona jednak charakterystyczna dla podstawowych przymiotników „kolorowych”:
| ак | зуррак аксыл | зуррак białawy |
| кара | зуррак карасу | зуррак czerniawy |
| сары | зуррак саргылт | зуррак żółtawy |
| кызыл | зуррак кызгылт | зуррак czerwonawy |
| зәңгәр | зуррак зәңгәрсу | зуррак niebieskawy |
Do specyficznych właściwości języka tatarskiego a w szczególności tatarskich przymiotników trzeba odnieść konwersję - przechodzenie słowa z jednej części mowy w inną
bez formalnego zmienienia się.
Występuje to i w języku polskim: pracujący (przymiotnik) i pracujący (rzeczownik).
Jednak w języku tatarskim proces ten ma charakter powszechny:
| тимер | 1) żelazo | машина тимердән эшләнгән |
| Maszyna (auto) zrobiona (-e) z żelaza | ||
| 2) żelazny | тимер юл | |
| droga żelazna | ||
| агач | 1) drzewo | агач үсе |
| drzewo rośnie | ||
| 2) drewniany | агач кашык | |
| drewniana łyżka |
Przysłówki i przymiotniki tatarskiego języka są formalnie identyczne. Łatwo przechodzą jedne w drugie bez zmieniania się (częściej przysłówki w przymiotniki). Przysłówki dookreślają znaczenia czasowników zaś ptrzymiotniki rzeczowników i zaimków.
Яхшы машина - dobra maszyna (samochód) яхшы эшли - dobrze pracuje.
W języku tatarskim temat (rdzeń) czasownika odpowiada czasownikowi w trybie rozkazującym w drugiej osobie liczby pojedynczej: яз (pisz), эшлә (pracuj).
Dodanie do tematu końcówki –у/–ү tworzy rzeczownik odsłowny: язу (pisanie), эшләү (pracowanie).
Stąd właśnie ta postać czasownika (rzeczownik odsłowny) bywa uznawana za podstawową tak w samouczkach języka tatarskiego jak i towarzyszących im słownikach.
Pewno przede wszystkim dlatego, że z tej postaci czasownika łatwo wywieść jego rdzeń, podstawę tworzenia innych form fleksyjnych.
Przy tym rzeczownik odsłowny z samej swojej istoty wyraża funkcję czasownika - działanie jako takie
Zalet tych nie ma tatarski bezokolicznik, który ma formy z aż trzema końcówkami (każda w dwu wersjach):
-ырга/-ергә, -арга/-әргә, -рга/-ргә.
W omawianych przypadkach: язарга (pisać); эшләргә (pracować)
Jednak czasownik występuje w słownikach także w postaci bezokolicznika (jak na ogół we wszystkich słownikach innych języków).
Tak jest między innymi w dostępnym w Internecie tworzonym przez użytkowników słowniku tatarsko-rosyjskim
wiktionary.org.
Tak jest także w słownikach polsko-tatarskim i tatarsko-polskim z naszej witryny.
W tych ostatnich dla wygody użytkowników tematy czasowników oddzieliliśmy od afiksów bezokolicznika pauzami ("-").
Struktura koniugacyjna tatarskiego czasownika składa się z następujących form:
Osobowe formy czasownika:
1) czasownik w trybie oznajmującym (хикәя фигыль);
2) czasownik w trybie rozkazującym i życzącym - optativus (боерык һәм теләк фигыль);
3) czasownik w trybie przypuszczającym (шарт фигыль);
Nieosobowe formy czasownika:
4) rzeczownik odsłowny (исем фигыль);
5) bezokolicznik (инфинитив);
6) imiesłów przymiotnikowy (сыйфат фигыль);
7) imiesłów przysłówkowy (хәл фигыль);
Złożone formy czasownika:
8) czasownik pomocniczy итү; и- (ułomny czasownik „być”);
9) czasowniki wykorzystywane oprócz swojego podstawowego znaczenia także jako czasowniki posiłkowe.
6.1. Czasownik w trybie oznajmującym (хикәя фигыль)
W trybie oznajmującym w języku tatarskim występuje osiem czasów: jeden teraźniejszy (a dokładniej: teraźniejszo-przyszły), pięć przeszłych (trzy z nich są złożone (analityczne) t.j. są tworzone za pomocą konstrukcji z czasownikami pomocniczymi), trzy przyszłe (postać analityczną ma jeden z nich):
| Czas przeszły poświadczony (fleksyjny) | Czas teraźniejszy | Czas przyszły poświadczony (fleksyjny) |
| Czas przeszły nieświadka (fleksyjny) | ||
| Czas przeszły niedokonany - (złożony) | Czas przyszły niepoświadczony (fleksyjny) | |
| Czas zaprzeszły (analityczny) | Czas przyszło-przeszły (złożony) | |
| Czas przeszły wielokrotny (złożony) |
Afiksy osobowe czasownika
W trybie oznajmującym czasowniki mają końcówki (afiksy) osobowe.
Formy czasownika dla czasów fleksyjnych tworzy się za pomocą tych afiksów w połączeniu z afiksami specyficznymi dla danych czasów.
Istnieją dwa typy afiksów osobowych.
:
Pierwszy typ afiksów
Wykorzystuje się je w czasach teraźniejszym, przeszłym niepoświadczonym i w obydwu
czasach przyszłych poświadczonym i niepoświadczonym.
| мин | -м/-мын/-мен | без | -быз/-без |
| син | -сын/-сен | сез | -сыз/-сез |
| ул | - | алар | -лар/-ләр/-нар/-нәр |
Drugi typ afiksów
Wykorzystuje się je tylko w czasie przeszłym poświadczonym.
| мин | -м | без | -к |
| син | -ң | сез | -гыз/-гез |
| ул | - | алар | -лар/-ләр/-нaр/-нәр |
Formy czasownika dla czasów złożonych tworzy się za pomocą form czasowników posiłkowych i pomocniczych.
Czasy przeszłe złożone tworzy się za pomocą czasu przeszłego ułomnego czasownika pomocniczego
o иде.
* * * *
6.1.1 Czas teraźniejszy (Хәзерге заман)
rdzeń + -а/-ә/-ый/-и + pierwszy typ końcówek osobowych
| мин барам, мин эшлим | без барабыз, без эшлибыз |
| син барасың, син эшлисың | сез барасыз, сез эшлисыз |
| ул бара, ул эшли | алар бара, алар эшли |
Czas teraźniejszy (teraźniejszo-przyszły) czasownika tworzy się wg formuł:
a) rdzeń kończący się na spółgłoskę + -а/-ә + końcówka osobowa (pierwszy typ - por. pkt. 6.1.):
бар - барам, барасың, бара itd.; кер - керәм, керәсең, керә itd.
b) rdzeń kończący się na samogłoskę + końcówka osobowa (pierwszy typ), przy czym afiks modyfikuje samogłoskę rdzenia:
сана - саныйм, саныйсың, саный itd.; эшлә - эшлим, эшлисең, эшли itd.
Pamiętajmy, że sylaba w języku tatarskim stara się być otwartą - stąd wymiana samogłosek ze spółgłoskami.
6.1.2 Czas przeszły poświadczony (Билгеле үткән заман)
rdzeń + -ды/-де/-ты/те + drugi typ końcówek osobowych
| мин бардым, мин эшләдем | без бардык, без эшләдек |
| син бардың, син эшләдең | сез бардыгыз, сез эшләдегез |
| ул барды, ул эшләде | алар бардылар, алар эшләделәр |
Afiks -ды/-де przyłącza się do rdzeni kończących się na spółgłoski dźwięczne.
Afiks –ты/-те - do rdzeni ze spółgłoskami bezdźwięcznymi.
6.1.3 Czas przeszły niepoświadczony (Билгесез үткән заман)
rdzeń + гaн/гән/кан/кән + pierwszy typ końcówek osobowych
| мин барганмын, мин эшләгәнмен | без барганбыз, без эшләгәнбез |
| син баргансың, син эшләгәнсең | сез баргансыз, сез эшләгәнсез |
| ул барган, ул эшләгән | алар барганнар, алар эшләгәннәр |
Afiks -ган/-гән przyłącza się do rdzeni kończących się na samogłoski i na spółgłoski dźwięczne, afiks -кан/-кән - do rdzeni kończących się spółgłoskami bezdźwięcznymi. Jest tu jednak pewien niuans: w pierwszej osobie liczby pojedynczej występuje pełny wariant końcówki -мын/-мен.
Określony (poświadczony) czas przeszły (czas przeszły świadka) oznacza, jako regułę, bycie świadkiem czynności, nieokreślony - nie bycie świadkiem:
Ул кичә кинога барды. - Wczoraj poszedł do kina.
Tu uznaje się, że ten o kim mowa naprawdę poszedł do kina; mówiący o tym albo na własne oczy to widział albo absolutnie wierzy, że takie zdarzenie miało miejsce.
Ул кичә кинога барган. - Wczoraj jakoby (podobno) poszedł do kina.
Tu rozumiemy, że mówiący sam nie widział zdarzenia i tylko jakoś się o nim dowiedział.
Czas niepoświadczony często stosuje się przy opisywaniu faktów historycznych, świadkami których nie byliśmy:
Сугыш 1939 нче елда башланган. - Wojna zaczęła się w roku 1939.
Oczywiście chodzi tu tylko o główną różnicę pomiędzy tymi postaciami czasu: istnieją jeszcze zabarwienia emocjonalne i stylistyczne każdej z nich.
6.1.4 Czas przyszły niepoświadczony (Билгесез киләчәк заман)
rdzeń + -ыр/-ер/-ар/-әр/-р + pierwszy typ końcówek osobowych
| мин барырмын, мин эшләрмен | без барырбыз, без эшләрбез |
| син барырсың, син эшләрсең | сез барырсыз, сез эшләрсез |
| ул барыр, ул эшләр | алар барыр(лар), алар эшләр(ләр) |
Afiks -ыр/-ер/-ар/-әр przyłącza się do rdzeni kończących się na spółgłoski, afiks -р - do rdzeni z samogłoskami.
Największa trudność z tworzeniem formy czasu przyszłego niepoświadczonego to problem przyłączenia odpowiedniego wariantu afiksa: -ыр/-ер lub -ар/-әр.
Niestety tej trudności nie można rozwiązać jednoznacznie i na początku potrzebne jest zaglądanie do słownika,
który podaje formy bezokolicznika na -ырга/-ергә/-арга/-әргә -
jeżeli w słowniku występuje язарга, to w czasie przyszłym niepoświadczonym trzeba zastosować язар, jeśli килергә, to килер.
| яз (pisz) - язар (napisze) | ал (weź) - алыр (weźmie) |
| кил (przyjdź) - килер (przyjdzie) | кит (idź) - китәр (pójdzie). |
6.1.5 Czas przyszły poświadczony (Билгеле киләчәк заман)
rdzeń + -ачак/-әчәк/-ячак/-ячәк + 1 typ końcówek osobowych
| мин барачакмын, мин эшләячәкмен | алар без барачакбыз, без эшләячәкбез |
| син барачаксың, син эшләячәксең | алар сез барачаксыз, сез эшләячәксез |
| ул барачак, ул эшләячәк | алар алар барачак(лар), алар эшләячәк(ләр) |
Afiks -ачак/-әчәк przyłącza się do rdzeni kończących się na spółgłoski, afiks -ячак/-ячәк - do rdzeni z zakończeniami na samogłoski.
Czas przyszły niepoświadczony stosuje się w przypadkach gdy mowa jest o prawdopodobnej przyszłości
natomiast czas przyszły poświadczony zapowiada oczywistość przyszłego zdarzenia, faktu:
Мин иртәгә кинога барырмын. Jutro pójdę do kina (zapewne, prawdopodobnie, tak myślę... itp.)
Мин иртәгә кинога барачакмын. Jutro pójdę (na pewno) do kina.
Czas przyszły niepoświadczonywystępuje w mowie i w piśmie dalece częściej niż czas poświadczony.
Po pierwsze sama przyszłość częściej bywa nieokreślona, po drugie ta postać gramatyczna jest bardziej ekonomiczna w stosowaniu.
W funkcji czasu przyszłego może być też stosowany czas teraźniejszy (który bywa nazywany czasem teraźniejszo-przyszłym):
Иртәгә мин кинога барам. Jutro idę do kina.
Podany przykład ujawnia, że podobnie jest w języku polskim.
* * * *
Przykładowo osobowe formy czasownika барырга - iść, jechać w trybie oznajmującym przyjmują takie oto formy koniugacyjne:
| мин | син | ул | без | сез | алар |
| czas teraźniejszy/przyszły | |||||
| барам | барасың | бара | барабыз | барасыз | баралар |
| idę | idziesz | idzie | idziemy | idziecie | idą |
| czas przeszły poświadczony | |||||
| бардым | бардың | барды | бардык | бардыгыз | барды(лар) |
| czas przeszły niepoświadczony | |||||
| барганмын | баргансың | барган | барганбыз | баргансыз | барганнар |
| szedłem | szedłeś | szedł | szliśmy | szliście | szli |
| czas przyszły poświadczony | |||||
| барачакмын | барачаксың | барачак | барачакбыз | барачаксыз | барачаклар |
| czas przyszły niepoświadczony | |||||
| барырмын | барырсың | барыр | барырбыз | барырсыз | барырлар |
| pójdę | pójdziesz | pójdzie | pójdziemy | pójdziecie | pójdą |
Czasy te tworzone są za pomocą czasowników pomocniczych i posiłkowych., przede wszystkim czasownika ułomnego "иде".
Czasownik ten nie ma swojego konkretnego znaczenia i może łączyć się zarówno z rzeczownikami jak i z różnymi postaciami czasownika. Zawsze wskazuje na czas przeszły.
Przyjmuje następujące formy osobowe:
| мин | син | ул | без | сез | алар |
| идем | идең | иде | идек | идегез | иделәр |
Przy łączeniu z rzeczownikami odpowiada znaczeniem polskim formom czasownika "być": "byłem, byłeś, był, było, byli":
Мин укытучы идем. - Byłem nauczycielem.
Алар 1998 нче елда студентлар иде. - Oni byli studentami w 1998 roku.
Przy łączeniu z czasownikami czasownik pomocniczy "иде" tworzy ich analityczne postaci czasowe:
Czas przeszły niedokonany:
- czasownik w czasie teraźniejszym + czasownik pomocniczy "иде" przyjmujący drugi typ końcówek osobowych:
Мин яза идем. - Ja pisałem.
Син сөйли идең. - Ty mówiłeś.
Ta postać czasu przeszłego oznacza długotrwałe lub powtarzające się działanie w przeszłości.
Nie wyczerpuje to oczywiście znaczenia tej konstrukcji, zawsze daje ona zabarwienie przedłużania się i niedokonania czynności.
Czas zaprzeszły
- czasownik w czasie przeszłym niepoświadczonym + czasownik pomocniczy "иде" przyjmujący drugi typ końcówek osobowych:
Мин язган идем. - Ja pisałem byłem (kiedyś tam pisałem).
Син сөйләгән идең. - Ty mówiłeś byłeś (kiedyś tam mówiłeś).
Ta postać czasu zaprzeszłego oznacza działanie zachodzące w dawniejszej przeszłości lub powtarzające się w przeszłości.
Czas przeszły wielokrotny
Oznacza powtarzające się niejednokrotnie działanie, które zachodziło w przeszłości. Tworzy go konstrukcja: -а/-ə торган иде, -ый/-и торган иде - czasownik w czasie teraźniejszym + торган иде. Odmienia się tylko czasownik pomocniczy "иде" też przyjmując drugi typ końcówek osobowych (por. pkt. 6.1.):
Мин яза торган идем. - Bywało, mówiłem.
Син сөйли торган идең. - Ty, bywało, pisywałeś.
Без ашый торган идек. - Bywało jedliśmy.
Czasownik pomocniczy "иде" może przyłączać się także i do innych postaci czasownika znaczącego tworząc ich postaci analityczne.
Polskojęzycznemu uczącemu się tatarskiego języka powinna tu pomagać istniejąca w języku polskim partykuła „by”
(„bym”, „byś” itd.) która przedstawia niezrealizowane „być”:
1) язар иде - napisał bym, byś, by (określa działanie, które przy konkretnych warunkach wystąpiłoby w przyszłości):
Адресын белсәм, хат язар идем. - Gdybym znał jego adres napisałbym (chcę napisać) list.
2) язган булыр идем - napisałby (oznacza działanie, które w określonych warunkach zdarzyłoby się w przeszłości, ale się nie zdarzyło):
Адресын белгән булсам, хат язган булыр идем. – Jeśli znałbym jego adres napisałbym list (ale już nie napiszę).
3) барырга иде, язасы иде - pójść by, napisać by (wyraża chęć przeprowadzenia działania opisanego podstawowym czasownikiem znaczącym):
Бүген кинога барырга иде. - Dziś trzeba by pójść do kina.
Кичен хат язасы иде. - Wieczorem trzeba napisać list.
4) язмакчы иде - chciałbym napisać (miałem zamiar napisać).
(Czasownikowa konstrukcja zamiaru -макчы/-мәкче będzie rozpatrywana w paragrafie o postaciach modalnych czasownika.)
Мин аңа хат язмакчы идем. - Chciałem byłem (miałem zamiar) napisać mu list.
5) язсын иде - niechby napisał (wyraża zachętę do wykonania działania opisanego podstawowym czasownikiem znaczącym).
Нигә ул хат язмады соң? Язсын иде! - Czemuż on nie napisał listu? Niech by napisał!
6) W połączeniu z czasownikiem pomocniczym язса "иде" czasownik posiłkowy oddaje się partykułą «by». W ten sposób czasownik znaczący przekłada się w czasie przeszłym:
Ул миңа хат язса иде, мин килгән булыр идем. – Jeżeli on napisał by list przyszedłbym.
6.2. Tryb rozkazujący i życzeniowy (боерык һәм теләк фигыль)
Dla drugiej osoby liczby pojedynczej tryb rozkazujący jest tematem (rdzeniem) czasownika.
Jego tworzenie polega na odrzuceniu w rzeczowniku odsłownym afiksu -у/-ү:
| бару (chodzenie) | - | бар (idź) |
| язу (pisanie) | - | яз (pisz) |
| санау (liczenie) | - | сана (licz) |
| керү (wchodzenie) | - | кер (wejdź) |
| эшләү (pracowanie) | - | эшлә (pracuj) |
Istnieje kilka wyjątków, dla których tryb rozkazujący drugiej osoby liczby pojedynczej tworzy się inaczej:
| уку (uczenie się) | - | укы (ucz się) |
| төзү (budowanie) | - | эшлә төзе (buduj) |
Tryb rozkazujący dla drugiej osoby liczby mnogiej tworzy się dodając afiksy: -(ы)гыз, -(е)гез („ы” lub „е” gdy rdzeń kończy się na spółgłoskę):
| бар (idź) | - | барыгыз (idźcie) |
| эшлә (rób) | - | эшләгез (róbcie) |
| сана (licz) | - | санагыз (liczcie) |
| кер (wchodź) | - | керегез (wchodźcie) |
W języku tatarskim istnieje forma fleksyjna trybu rozkazującego (боерык фигыль) także dla pierwszej i trzeciej osoby liczby pojedynczej i liczby mnogiej (w języku polskim tylko dla pierwszej osoby liczby mnogiej). Poprawniejsze jest nazywanie go wtedy trybem życzeniowym (теләк фигыль).
| барырга (iść) | барыйм | - | niech pójdę | эшләргә (pracować) | эшлим | - | niech popracuję |
| барсын | - | niech idzie | эшләсен | - | niech pracuje | ||
| барыйк | - | pójdźmy | эшлик | - | popracujmy | ||
| барсыннар | - | niech pójdą | эшләсеннар | - | niech popracują |
Formę czasownika w trybie życzeniowym dla pierwszej osoby tworzy się dodając do jego tematu afiks złożony -ыйм/-им dla liczby pojedynczej i -ыйк/-ик dla liczby mnogiej. Te afiksy powstają z dodania do suffiksów łączących -ый/-и końcówek osobowych drugiego typu -м i -к.
Najbardziej rozpowszechnionym sposobem wyrażenia życzenia jest połączenie imiesłowu przymiotnikowego na -асы/-əсе, -ыйсе/-исе z dodaniem afiksów przynależności dla wszystkich trzech osób liczby pojedynczej i mnogiej oraz czasownika pomocniczego "килə" (przychodzić, przyjść). Mogą przy tym występować określające podmiot działania słowa w bierniku.
| (минем) | бар-асы-м килə | - | chcę iść |
| (синең) | əйт-əсе-ң килə | - | ty chcesz powiedzieć |
| (аның) | аш(а)-ыйс-ы килə | - | jemu chce się jeść |
| (безнең) | күр-əсе-без килə | - | my chcemy widzieć |
| (сезнең) | кил-əсе-гез килə | - | wy chcecie przyjść |
| (аларның) | ал-асы-лары килə | - | oni chcą wziąć |
| Венераның эчəсе килə | - | Wenerze chce się pić |
| балаларның уйныйсы килə | - | dzieci chcą się bawić |
Tryb życzeniowy czasownika dla trzeciej osoby tworzy się dodając do tematu czasownika afiks -сын/-сен dla liczby pojedynczej i -сыннар/-сеннар dla liczby mnogiej.
W Tatarstanie tryb życzeniowy można zobaczyć na transparentach ulicznych:
Яшәсен туган илем!
Niech żyje kraj ojczysty!
W niektórych przypadkach formy życzeniowe czasownika są tożsame z formami czasownika w czasie teraźniejszym: эшлим - эшлим (niech pracuję i pracuję). Często w trybie życzeniowym wykorzystywane jest predykatyw "әйдә" ... (niech no ...), jednak nie jest to regułą.
* * * *
Przykładowo osobowe formy czasownika барырга - iść, jechać w trybie rozkazującym-życzeniowym przyjmują takie oto formy koniugacyjne:
| мин | син | ул | без | сез | алар |
| tryb rozkazujący/życzeniowy | |||||
| барыйм | бар | барсын | барыйк | барыгыз | барсыннар |
| niech idę | idź | niech idzie | idźmy | idźcie | niech idą |
6.3. Tryb przypuszczający (шарт фигыль)
W języku tatarskim istnieje postać fleksyjna (koniugacyjna) dla czasownika w trybie przypuszczającym:
| мин барсам | - | jeśli pójdę | мин биесәм | - | jeśli zatańczę |
| син барсаң | - | jeśli ty pójdziesz | син биесәң | - | jeśli ty zatańczysz |
| ул барса | - | jeśli on (ona, ono) pójdzie | ул биесә | - | jeśli on (ona, ono) zatańczy |
| без барсак | - | jeśli my pójdziemy | без биесәк | - | jeśli my zatańczymy |
| сез барсагыз | - | jeśli wy pódziecie | сез биесәгез | - | jeśli wy zatańczycie |
| алар барсалар | - | jeśli oni pójdą | алар биесәләр | - | jeśli oni zatańczą |
Tryb przypuszczający czasownika tworzy się dodając do rdzenia afiksy -са/-сә i końcówki osobowe drugiego typu (por. pkt. 6.1.).
Na język polski tłumaczy się go za pomocą spójnika „jeśli”. W języku tatarskim spójnik ten (әгәр)
często dubluje w zdaniach formę przypuszczającą czasownika i w języku mówionym może być opuszczany:
Әгәр ул кинога барса, мин дә барам. -
Jeśli on pójdzie do kina to ja także pójdę.
Ул кинога барса, мин дә барам. -
Jeśli on pójdzie do kina to ja także pójdę.
Forma przypuszczająca czasownika ma również postaci złożone (analityczne).
Tworzy ją czasownik znaczący w trybie czasu przeszłego niepoświadczonego + czasownik posiłkowy булырга w trybie przypuszczającym булса:
| мин барган булсам | - | jeśli bym poszedł |
| син барган булсаң | - | jeśli byś poszedł |
| ул барган булса | - | jeśli on by poszedł |
| без барган булсак | - | jeśli byśmy poszli |
| сез барган булсагыз | - | jeśli byście poszli |
| алар барган булсалар | - | jeśli oni by poszli |
Tworzenie złożonych zdań z tą formułą wymaga zastosowania czasu zaprzeszłego.
Stąd przykłady na zastosowanie czasownika w trybie przypuszczajacym w czasie przeszłym znajdują się w podrozdziale 5.9. (‘Czasownik pomocniczy „иде”’).
6.4. Forma przecząca czasownika (юклык формасы)
Formę przeczącą czasownika w języku tatarskim tworzy się za pomocą afiksów zaprzeczenia: -ма/-мә oraz afiksów zaprzeczenia złożonych:
-мый/-ми (od ма + ый = мый i мә + и = ми), które wstawia się zaraz za rdzeniem:
| эшли (pracuj) | эшләми (nie pracuj) | эшләми (nie pracuje) | эшләмәдең (nie pracowałeś) | эшләмим (nie pracuję) |
| ярат (kochaj) | яратма (nie kochaj) | яратмый (nie kocha) | яратмагансың (nie kochałeś) | яратмыйм (nie kocham) |
* * * *
Przykładowo osobowe formy przeczące czasownika барырга - iść, jechać (бармаска - nie iść, nie jechać) w trybie oznajmującym przyjmują takie formy koniugacyjne:
| мин | син | ул | без | сез | алар |
| czas teraźniejszy/przyszły | |||||
| бармыйм | бармыйсың | бармый | бармыйбыз | бармыйсыз | бармыйлар |
| nie idę | nie idziesz | nie idzie | nie idziemy | nie idziecie | nie idą |
| czas przeszły poświadczony | |||||
| бармадым | бармадың | бармады | бармадык | бармадыгыз | бармады(лар) |
| czas przeszły niepoświadczony | |||||
| бармаганмын | бармагансың | бармаган | бармаганбыз | бармагансыз | бармаганнар |
| nie szedłem | nie szedłeś | nie szedł | nie szliśmy | nie szliście | nie szli |
| czas przyszły poświadczony | |||||
| бармаячакмын | бармаячаксың | бармаячак | бармаячакбыз | бармаячаксыз | бармаячаклар |
| czas przyszły niepoświadczony | |||||
| бармам(ын) | бармассың | бармас | бармабыз | бармассыз | бармаслар |
| nie pójdę | nie pójdziesz | nie pójdzie | nie pójdziemy | nie pójdziecie | nie pójdą |
| tryb rozkazujący/życzeniowy | |||||
| бармыйм | барма | бармасын | бармыйк | бармагыз | бармасыннар |
| niech nie idę | nie idź | niech nie idzie | nie idźmy | nie idźcie | niech nie idą |
| tryb przypuszczający | |||||
| бармасам | бармасаң | бармаса | бармасак | бармасагыз | бармасалар |
| nie szedłbym | nie szedłbyś | nie szedłby | nie szlibyśmy | nie szlibyście | nie szliby |
6.5. Imiesłów przymiotnikowy (сыйфат фигыль)
Jest to postać czasownika która łączy w sobie cechy przymiotnika i czasownika (tatarskie сыйфат фигыль znaczy „czasownik przymiotnikowy”).
W języku tatarskim istnieją imiesłowy czasu teraźniejszego (dwie postaci), imiesłowy czasu przeszłego (jedna postać) i imiesłowy czasu przyszłego (trzy postaci).
W zdaniu imiesłowy zawsze odnoszą się do rzeczownika i odpowiadają na pytanie нинди? (jaki?).
Formę przeczącą tworzy się jak dla czasowników - poprzez dodanie do tematu afiksu zaprzeczenia-ма/-мә:
укыган китап (przeczytana książka) → укымаган китап (nieprzeczytana książka).
6.5.1. Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego
Ma dwie postaci: fleksyjną i złożoną. Postać fleksyjną tworzy się poprzez dodanie do tematu czasownika afiksu -учы/-үче.
Postacią złożoną jest połączenie czasownika znaczącego w czasie teraźniejszym i trzeciej osobie + -ый/-и/-а/-ә + czasownik pomocniczy торган
(jest to imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego od тор-ырга - stać, być, istnieć):
эшләүче кеше - эшли торган кеше - człowiek pracujący;
баручы кыз - бара торган кыз - idąca dziewczyna.
Postać złożona oznacza cechę obiektu bardziej trwałą niż postać fleksyjna.
Niektóre imiesłowy bez zmiany postaci stają się rzeczownikami tworząc nazwy zawodów:
очучы - latający - pilot
укытучы - uczący - nauczyciel
сатучы - sprzedający - sprzedawca.
6.5.2. Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego
Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego swoją postacią odpowiada postaci trzeciej osoby czasu przeszłego niepoświadczonego:
барган (chodzący), киткән (odchodzący), zatem przyjmuje afiksy гaн/гән lub кан/кән:
Кеше киткән - człowiek odszedł - czasownik w trybie oznajmującym w 3. osobie czasu przeszłego niepoświadczonego;
Киткән кеше - człowiek który odchodzi - imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego.
Jak widać z przytoczonych przykładów rozróżnienie nie przedstawia tu trudności,
w zdaniu imiesłów przymiotnikowy jest zawsze przydawką i odpowiada na pytanie нинди? (jaki?).
Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego na -кан/-кəн, -ган/-гəн z dołączonym afiksem przypadku deklinacyjnego miejscowo-czasowego -да/-дə wyraża działanie jednoczesne z innym działaniem: кайтканда, киткəндə, барганда, кергəндə.
6.5.3. Imiesłowy przymiotnikowe czasu przyszłego
Występuje tu sytuacja porównywalna z tą z czasu przeszłego lecz dla czasu przyszłego istnieją aż trzy postaci imiesłowu.
Pierwsza z nich ma postać tożsamą z czasem przyszłym poświadczonym (-ачак/-әчәк/-ячак/-ячәк + pierwszy typ końcówek osobowych).
Druga - z czasem przyszłym niepoświadczonym (-ыр/-ер/-ар/-әр/-р + pierwszy typ końcówek osobowych).
Trzecia jest po swojemu unikalna. Tworzy się ją przez dodanie do tematu czasownika afiksów -асы/-әсе; -ыйсы/-исе (+ pierwszy typ końcówek osobowych).
Aby nie mylić jej z postacią czasownika w trybie przypuszczającym trzeba koniecznie pamiętać, że imiesłów przymiotnikowy zawsze opisuje rzeczownik i go poprzedza:
киләсе ел - przyszły rok
Imiesłowy przymiotnikowe czasu przyszłego często tłumaczy się poprzez omówienie:
язылачак роман - powieść, która będzie napisana;
килер көн - dzień, który nastąpi
барасы җир - miejsce, w które pójdziemy (trzeba pójść).
6.6. Imiesłów przysłówkowy (хәл фигыль)
Daje on dodatkową informację o zachodzącej czynności albo opisuje czynność dodatkową, która odbywa się obok czynności głównej.
W języku tatarskim imiesłowy przysłówkowe występują daleko częściej niż w języku polskim.
Służą tu one do tworzenia różnych złożonych form czasownika. W przeciwieństwie do czasowników pomocniczych imiesłowy przysłówkowe opisują tam konkretne,
rzeczywiste działania.
Istnieją cztery postaci imiesłowu przysłówkowego:
1) najczęściej występująca postać jest tworzona poprzez dołączenia do tematu czasownika afiksu -ып/-еп/-п.
Ta postać jest wykorzystywana do tworzenia złożonych form czasownika:
басып тора - stoi (znajduje się, stojąc)
язып бетерә - kończy pisać (dopisuje).
2) druga postać imiesłowu przysłówkowego tworzona jest poprzez dołączenia do tematu czasownika afiksu -ганчы/-гәнче/-канчы/-кәнче.
Ta postać może mieć dwa znaczenia:
a) Анда барганчы, мин концертка барам.
Oprócz tego, że pójdę tu pójdę na koncert.
b) Анда барганчы, мин концертка барам.
Zamiast tego by pójść tu pójdę na koncert.
W pierwszym przypadku imiesłów opisuje działanie, które poprzedzało działanie główne.
W drugim - działanie, które podmiot ma zamiar wykonać zamiast działania głównego.
Właściwy wariant tłumaczenia można wybrać jedynie na podstawie kontekstu.
3) trzecia postać imiesłowu przysłówkowego tworzona jest przez dołączenia do tematu czasownika afiksów -гач/-гәч i -кач/-әч.
<b>Анда баргач, мин кино карыйм.
Przychodząc tu (po tym gdy przyjdę tu), będę oglądał film.
Ул килгәч, мин китәм.
Gdy on przyjdzie, ja wyjdę.
4) postać czwarta jest formą parzystą: бара-бара (idąc); сөйләшә-сөйләшә (mówiąc, rozmawiając).
Stosuje się ją tylko do wyrażenia działania powtarzającego się lub długotrwałego:
Кызлар, сөйләшә-сөйләшә, суга киттеләр.
Dziewczyny rozmawiając ze sobą poszły po wodę.
6.8. Strony gramatyczne czasownika
W języku tatarskim występuje pięć stron gramatycznych czasownika (w języku polskim są tylko trzy: czynna, bierna i zwrotna): podstawowa (төп юнәлеш); zwrotna (кайтым юнәлеше); bierna (төшем юнәлеше); łączna (уртаклык юнәлеше); sprawcza (йөкләтү юнәлеше). Każda strona ma swoje charakterystyczne afiksy.
Strona podstawowa
Odpowiada polskiej stronie czynnej.
Strona zwrotna
Oznacza działanie przy którym podmiot i dopełnienie są tożsame. Działanie podmiotu skierowane jest na niego samego.
Tworzy się go dodając do rdzenia trybu podstawowego -ын/-ен/-н:
бизә-ргә (dekorować) - бизә-н-ргә (upiększać się)
ю-aрга (myć) - ю-ын-aрга (myć się).
Strona bierna
Konstrukcja syntaktyczna gdzie depełnienie logiczne staje się podmiotem gramatycznym. Tworzy się ją za pomocą afiksów -ыл/-ел/-л lub -ын/-ен/-н.
Afiks -ын/-ен/-н przyłącza się tylko do tych rdzeni, które kończą się na л, -ла, -лә.
W pozostałych przypadkach korzysta się z afiksu ыл/-ел/-л:
Йорт төзүчеләр тарафыннан төзелә. - Dom jest budowany przez budowniczych (buduje się budowniczymi).
Йорт төзүчеләр тарафыннан салына. - Dom stawiany jest przez budowniczych. (stawia się budowniczymi)
(төзергә - budować; салырга - kłaść)
W języku tatarskim strona bierna występuje daleko częściej niż w języku polskim. Niektóre tatarskie konstrukcje językowe ze stroną bierną polskojęzycznemu uczącemu się wydają się dziwaczne i nieintuicyjne.
Strona łączna
Oznacza jednoczesne działanie dwu lub więcej podmiotów, pomoc lub współpraca komuś przy wykonaniu jakiegoś zadania.
Tworzy się go poprzez dodanie afiksu -ыш/-еш/-ш:
Ул сөйли. - On mówi.
Алар сөйләшә. - Oni rozmawiają.
Ул җыя. - On zbiera.
Марат аңа җыеша. - Marat pomaga mu zbierać.
Strona sprawcza
Oznacza pobudzenie do działania poleceniem, presją, wsparciem. Istnieje wiele sposobów tworzenia tego trybu.
Te sposoby w słownikach zazwyczaj występują jako osobne punkty:
Ул тиз йөри. - On chodzi szybko.
Ул машинаны әйбәт йөртә. - On dobrze prowadzi samochód.
Мин аңа сөйлим. - Opowiadam mu.
Мин аны сөйләтәм. - Zmuszam go do mówienia.
Podstawowym czasownikiem wspomagającym (ułomnym) jest czasownik „„иде””. Nie ma swojego konkretnego znaczenia i może łączyć się zarówno z rzeczownikami jak i z różnymi postaciami czasowników. Zawsze wskazuje na czas przeszły. Służy do tworzenia czasów przeszłych analitycznych stąd jego zastosowanie zostało omówione w punkcie 6.1.6: "Czasy złożone (analityczne)".
Ważnym czasownikiem wspomagającym (posiłkowym, pomocniczym) jest czasownik „итәргә” (działać, postępować, sprawiać). W połączeniu z rzeczownikami tworzy czasowniki złożone:
бүләк (prezent, podarek) - бүләк итәргә (darować)
тәрҗемә (przekład) - тәрҗемә итәм (tłumaczę).
Przybiera końcówki osobowe pierwszego rodzaju (por. pkt. 6.1.):
мин бүләк итәм; син тәрҗемә итәсең; ул бүләк итә; без тәрҗемә итәбез; сез бүләк итәсез; алар тәрҗемә итә(ләр).
Inne czasowniki pomocnicze (wspomagające) to normalne czasowniki, które w specjalnych konstrukcjach dają nowe znaczenia gramatyczne.
Takich czasowników w języku tatarskim jest ponad trzydzieści.
Najbardziej rozpowszechnione zbudowane z nich konstrukcje to konstrukcje życzenia, zamiaru, przerywalności działania,
dążenia do zrealizowania działania. Mniej częste konstrukcje służą do opisywania charakteru działania (niedokonalności, długotrwałości itd.).
Są to zatem konstrukcje nadające czasownikom zabarwienia modalne.
6.8.1. Postaci modalne czasownika
Konstrukcję życzenia tworzy się według formuły «rdzeń czasownika + -асы/-әсе/-ыйсы/-исе i czasownik posiłkowy „килергә” (przychodzić, zjawiać się)».
Odmianie według form czasowych podlega czasownik pomocniczy natomiast czasownik główny przyjmuje końcówki osobowe typu drugiego (por. pkt. 6.1.):
Ашарга (jeść) - ашыйсы килә (jemu chce się jeść)
Китәргә (uciekać) - китәсем килде (chce uciec)
Барырга (iść) - барасы килер (on chce iść).
Konstrukację zamiaru tworzy się według formuły «rdzeń czasownika + -макчы/-мәкче i czasownik posiłkowy „булырга” (być)».
Odmianie według form czasowych podlega czasownik pomocniczy:
Ашарга (jeść) - ашамакчы була (on ma zamiar pojeść)
Китәргә (uciekać) - китмәкче булам (ja mam zamiar uciec)
Барырга (iść) - бармакчы булалар (oni mają zamiar iść).
Czas przeszły częściej oddaje się za pomocą czasownika wspomagajacego „иде”: бармакчы иде.
Zaspokojenie podmiotu działaniem opisanym czasownikiem podstawowym oddaje się za pomocą czasownika wspomagającego „тую” (spełniać się):
Без ашап туйдык. - Najedliśmy się.
Сез йоклап туйгансыз. - Wyspaliście się.
Балалар уйнап туйдылар. - Dzieci ubawiły się.
Czasownik podstawowy występuje w formie imiesłowu przysłówkowego i całą odmianę w podobnych przypadkach bierze na siebie czasownik posiłkowy.
Czasownik posiłkowy „яз-арга” (pisać) w połączeniu z formą czasu teraźniejszego czasownika podstawowego oznacza zbliżanie do działania,
które jednak w rzeczywistości nie nastąpiło:
Егыла яздым. - Omal nie upadłem.
Әйтә язды. - Ledwo nie powiedział.
Чыга яздыгыз. - Omalże nie wyszliście.
Czasownik pomocniczy „кара-рга” (patrzeć) w połączeniu z pierwszą postacią imiesłowu przysłówkowego czasownika podstawowego oznacza
usiłowanie przeprowadzenia działania:
Эшләп карады. - Starał się zrobić.
Әйтеп карадым. - Próbował powiedzieć.
Czasownik pomocniczy „күр-ергә” (widzieć) w formie trybu rozkazującego w połączeniu z czasownikiem podstawowym w formie czasu teraźniejszego
oznacza dobitną prośbę (nakaz) by przeprowadzić działanie:
Килә күр! - Masz przyjść! (Koniecznie przyjdź).
Китә күрмәсен! - Niech on nie ucieka!
6.8.2. Charakter przebiegu zdarzenia
Podobnie jak w języku polskim w języku tatarskim aspekt czasownika (sposób przebiegu działania, jego dokonaność, niedokonaność itp.)
zawarty jest w znaczeniu czasownika nie zaś w jego formie gramatycznej. Sposób przebiegu działania oddaje się za pomocą czasowników pomocniczych (wspomagających) ze specyficznymi afiksami:
| укыдым - czytałem | - | укып чыктым - przeczytałem |
| бардым - chodziłem | - | барып килдем - schodziłem |
1) Dla oddania niedokonaności i kontynuowalności działania określonego czasownikiem podstawowym najczęściej stosuje się
czasowniki pomocnicze (wspierające) кил-ергә, бар-ырга, тор-ырга, ят-арга (znaczenia podstawowe: przychodzić, iść, znajdować się, leżeć):
Эш бетеп килә. - Praca kończy się (dochodzi do końca)
Хәлләр яхшыра бара. - Położenie poprawia się (stopniowo)
Әни көтеп тора. - Mama doczekuje się.
Ул Казанда укып ята. - On uczy się w Kazaniu (nieprzerwanie).
2) Dla wyrażenia dokonania, kompletności i efektywności działania wyrażonego czasownikiem podstawowym stosowane są
czasowniki wspierające бет-әргә, бетер-ергә, чыг-арга, чыгар-ырга, җит-әргә (znaczenia podstawowe: kończyć się, zakończyć, wychodzić, produkować, dochodzić):
Син чыланып беттең. - Przemokłeś (cały).
Мин укып бетердем. - Przeczytałem do końca.
Марат йөреп чыкты. - Marat obszedł wszystko.
Ул барып җитте. - On doszedł.
3) Intensywną, napiętą manifestację działania oddaje się za pomocą czasowników җибәр-ергә, башла-рга, кит-әргә (odpuszczać, zaczynać, odejść):
Искәндәр кычкырып җибәрде. - Iskander zawołał.
Костер яна башлады. - Ognisko rozpaliło się.
Күк ачылып китте. - Niebo rozpogodziło się.
4) Dla oddania kierunkowości działania stosuje się większą ilość wspierających czasowników przestrzennych:
кер-ергә, чыг-арга, мен-әргә, төш-әргә, кил-ергә, кит-әргә (podstawowe znaczenia: wchodzić, wychodzić, podnosić się, schodzić, przychodzić, odchodzić) i inne:
Ул йөгереп чыкты. - On przybiegł.
Син очып чыктың. - Wyleciałeś.
Мин сикереп мендем. - Podskoczyłem.
Марат сикереп төште. - Marat zeskoczył.
Самолет очып килде. - Samolot przyleciał.
Елан шуышып китте. - Żmija odpełzła.
5) Rozpoczynanie się działania wyrażonego czasownikiem podstawowym wyraża się za pomocą czasowników wspierających
башла-рга, тотын-ырга (podstawowe znaczenia: zaczynać, brać się za co):
Ул сөйли башлады. - Przemówił (zaczął mówić).
Ул сөйләргә тотынды. - Przemówił (zabrał się za mówienie).
6) Występowanie działania przez względnie krótki obszar czasu oddaje się za pomocą czasownika wspierającego ал-ырга (podstawowe znaczenia: brać):
Марат эшләп алды. - Marat popracował (trochę).
Хәбир йоклап алды. - Chabir pospał (zdrzemnął się trochę).
7) Dla oddania jednokrotnego i szybkiego dokonania się działania stosuje się czasowniki pomocnicze кит-әргә, куя-рга (podstawowe znaczenia: odejść, stawiać):
¥лфия егылып китте. - Alfija upadła (nagle).
Самолет очып китте. - Samolot wyleciał.
Илһам көлеп куйды. - Ilham uśmiechnął się.
Рәмзия тибеп куйды. - Ramzija tupnęła.
8) Dla oddania niepełności, niewystarczalności działania stosuje się czasownik wspierający җиткер-ергә
(podstawowe znaczenia: doprowadzić) w formie przeczącej:
Яратып җиткерми. - Niezbyt kocha.
Czasowniki używane tak w znaczeniu podstawowym jak i jako czasowniki wspomagające
| znaczenie podstawowe | znaczenie wspomagające | przykłady | |
| ал-ырга | wziąć, brać | występowanie zjawiska we względnie krótkim okresie czasu | йоклап алды - zdrzemnął się |
| бар-ырга | iść, chodzić | niedokonanie, długotrwałość działania | яхшыра бара - polepsza się |
| башла-рга | zaczynać | intensywość, natężenie czynności | яна башлады - rozpalił się |
| początek czynności | сөйли башлады - przemówił | ||
| бет-әргә | kończyć się | dokonanie, kompletność, efektywność działania | чыланып бетте - całkiem przemókł |
| бетер-ергә | kończyć | dokonanie, kompletność, efektywność działania | ашап бетергән - zjadł wszystko |
| җибәр-ергә | odpuszczać | intensywość, natężenie czynności | кычкырып җибәрде - zakrzyknął |
| początek czynności | көлеп җибәрде - zaśmiał się | ||
| җит-әргә | dochodzić | dokonanie działania | килеп җитте - dostał się |
| һәм - i; | чөнки - dlatego że |
| да, дə, та, тə - i | гүя - jakby, niby |
| ләкин - ale, jednak | ки - co |
| әмма - jednakże | ягъни - t.j., to jest |
| я - albo, lub | әгәр - jeśli |
| яки - albo, lub | |
| яисə - albo, lub |
7.2. Partykuły (кисәкчәләр)
Także partykuły języka tatarskiego są analogiczne z partykułami języka polskiego. Dwie zasadnicze różnice polegają na tym, że:
1) W tatarskim potocznym języku występują one częściej niż w języku polskim. Można je opuszczać w przekładzie tracąc jednak pewne odcienie znaczeniowe:
Син кая барасың соң?
Dokąd-że idziesz?
(соң - I (jako partykuła) 1. że, jak; 2. no, no i co, no i co z tego;
II (jako przysł.//przym.) późno // późny; III (jako rzecz.) rezultat, koniec)
2) Tatarskie partykuły, podobnie jak afiksy deklinacyjne i koniugacyjne, mają dwa warianty: twardy i miękki: гына/генә; -мы/-ме itd.
Niektóre w zależności od stojącego przed nimi wyrazu mogą mieć warianty dźwięczne i bezdźwięczne: гына/кына, генә/кенә.
Istnieją partykuły jednosylabowe nie mające wariantów fonetycznych: соң (no), бит (ponieważ ), әле (jeszcze), инде (już).
Przy tłumaczeniu na język polski trzeba brać pod uwagę to, że dla partykuł nie ma jednoznaczności: jedna partykuła - jedno tłumaczenie.
7.3. Wykrzykniki (ымлыклaр)
Wykrzykniki tatarskiego języka tłumaczy się wyłącznie jako wykrzykniki. Mogą być interesujące dla zrozumienia artykulacji tatarskich zdań, jej ekspresywności.
7.4. Poimki (бәйлекләр)
Poimki (postlogi) w języku polskim nie występują. Podobnie jest w zdecydowanej większości innych języków indoeuropejskich.
Pod względem funkcji w zdaniu poimki przypominają przyimki, zasadniczą różnicą jest ich występowanie za a nie przed wyrazem określanym.
Tatarskie poimki tłumaczy się na język polski za pomocą konstrukcji z przyimkami.
Każdy poimek od słowa do którego się odnosi wymaga przyjmowania odpowiedniej, specyficznej formy gramatycznej.
Biorąc to pod uwagę poimki można podzielić na trzy grupy:
1) wymagające by stojące przed nim rzeczowniki były w deklinacyjnym przypadku podstawowym natomiast zaimki były w
przypadku dzierżawczym (possessivusie - por. pkt. 2.1.):
белән - na, z, w, po
Марат белән - z Maratem; минем белəн - ze mną
өчен - dla, z powodu
дуслык өчен - za przyjaźń, z powodu przyjaźni; безнең өчен борчылма - nie kłopocz się o nas
турында- o, za
Тукай турында - o Tukaju; сезнең турыда əйт - opowiedz o was.
2) wymagające by stojące przed nim rzeczowniki były w allatywie (por. pkt. 2.1.):
таба - do ..., w stronę do ..., w kierunku ...
Казанга таба - do Kazania, w stronę Kazania;
каршы - do, na, w, przeciw, naprzeciw
сугышка каршы - przeciw wojnie.
3) wymagające by stojące przed nim rzeczowniki były w ablatywie (por. pkt. 2.1.):
бирле - z
апрельдән бирле - z marca
соң - po, po upływie, przez
эштән соң - po pracy.
Funkcje poimków mogą w języku tatarskim wypełniać także rzeczowniki w przypadkach „przestrzennych” (allatyw, ablatyw, miejscownik):
уртасында - w środku
көн уртасында - w środku dnia;
алдында - przed
өй алдында - przed domem.
7.5. Predykatywy (хәбәрлек сүзләр)
Predykatyw to wyraz, który pełni funkcję czasownika, ale nie ma końcówek fleksyjnych (np.: trzeba, wiadomo). Predykatywy występują także w języku polskim, jednak daleko rzadziej niż w języku tatarskim. Dla języka tatarskiego predykatyw jest bardzo ważną, często stosowaną częścią mowy. Od jego szybkiego przyswojenia zależy to jak szybko uczący się będzie mógł prowadzić rozmowę:
бар - jest, istnieje, jest obecny
Минем бер кызым бар. - Mam córkę.
Бүлмəдə ике карават бар. - W pokoju są dwa łóżka
икән - okazywać się
Анда автобус тукталышы икән. - Tam okazał się (być) przystanek autobusowy.
кирәк - trzeba, należy
Җирдə миңа ни кирəк? - Co się ziemi ode mnie należy?
күп - dużo
Шәһәребездә һәйкәлләр күп. - W naszym mieście (jest) dużo pomników.
тиеш - powinien, jest konieczny
Милли матбугат яшәргә тиеш. - Narodowa prasa powinna istnieć.
юк - nie, nie istnieje, nie występuje
Кара борыч юк. - Nie ma czarnego pieprzu.
7.6. Wtrącenia
Analogiczna część mowy języka tureckiego w podręczniku „Gramatyka języka tureckiego w zarysie” prof. Marka Stachowskiego (Kraków. Księgarnia Akademicka. 2009) nazywana jest „wyraz poza zdaniem”. W języku polskim ta część mowy też występuje ale zdecydowanie rzadziej niż w języku tatarskim, dla którego jest charakterystyczna:
мәсәлән - przykładowo, dajmy na to
мәсәлән, кичә шундый хәл булды - przykładowo, wczoraj zdarzyło się tak
нәкъ - jak raz, kubek w kubek
малай-нәкъ әтисе - chłopak kubek w kubek jak ojciec
рәхмәт - dzięki
ярамый - nie wolno, zabrania się
ярар - zgoda, dobra, w porządku, niech będzie
ярый - zgoda, dobra, w porządku, niech będzie
