Elementy gramatyki tatarskiej
(tylko morfologia, bez składni)

 

1. O języku tatarskim       
2. Rzeczownik 3. Zaimek 4. Liczebnik
5.1. Przymiotnik. 5.2. Przysłówek. 6. Czasownik
6.1. Tryb oznajmujący czasownika    6.2. Tryb rozkazujący czasownika     6.3. Tryb przypuszczający    
6.4. Forma przecząca czasownika 6.5. Imiesłów przymiotnikowy 6.6. Imiesłów przysłówkowy    
6.7. Strony gramatyczne czasownika     6.8. Czasowniki wspomagające    7. Inne części mowy

 

  1. Ogólnie o języku tatarskim

Współczesny język tatarski oparty jest na tatarskim dialekcie centralnym (istnieją trzy dialekty: centralny, zachodni i wschodni) i na języku starotatarskim (Иске Татар Теле). Obydwa wywodzą się z języka dawnych Kipczaków, chociaż mają też korzenie w języku dawnych Bułgarów (tych, którzy podbili jedną z grup południowych Słowian, poczem zeslawizowali się pozostawiając po sobie tylko nazwę).

Język tatarski bywa nazywany językiem kazańskotatarskim gdyż jest językiem Tatarów z Tatarstanu, zależnej of Federacji Rosyjskiej republiki będącej "resztówką" Chanatu Kazańskiego.
Istnieje jeszcze inny literacki język Tatarów - język krymskotatarski (nazywany też językiem krymskim lub krymskotureckim). Jest on bliski językowi tureckiemu. Mówiący językiem tatarskim i krymskotatarskim nie rozumieją się nawzajem natomiast zrozumienie krymskotatarskiego tekstu pisanego lub mówionego w dzisiejszej odmianie literackiej nie stanowi większej trudności dla osoby znającej język turecki (stąd jedna z nazw - język krymskoturecki).

Ze względu na budowę typologiczną język tatarski, podobnie jak wszystkie języki z podrodziny językowej turkijskiej (zaś ogólniej, wszystkie języki z rodziny języków ałtajskich) jest językiem aglutynacyjnym (sklejającym). W językach tego typu wyrazy budowane są w ten sposób, że ich człon znaczeniowy zawsze znajduje się z przodu a dopiero dalej występują „doklejające się” do tego rdzenia w ściśle określonej kolejności przyrostki (afiksy) tworząc coraz bardziej złożone konstrukcje znaczeniowe. Przykładowo dla rzeczownika китап (książka) wygląda to tak:

                Język tatarski                                 Język polski                
    китап
    китаплар
    китапларым
    китапларымда
    китапларымдагы
    itd., itd., ...
    książka
    książki
    moje książki
    w moich książkach
    to co (jest) w moich książkach    
 
Podobnie zbudowane są i inne części mowy.

Niosąca znaczenie część tatarskiego wyrazu (jego rdzeń) zawsze znajduje się na początku. Przed nią nie ma ani przyimków ani przedrostków (za wyjątkiem partykuł wzmacniających znaczenie). Po niej występują doklejające się do niej, dookreślające to znaczenie przyrostki (afiksy) oraz specyficzne dla języków aglutynacyjnych części mowy - poimki (postlogi, łac. postpositio) nie występujące w języku polskim. Poimki pełnią podobną rolę jak polskie przyimki a jedynie znajdują się za a nie przed wyrazem którego dotyczą.

Rdzeń wyrazu pozostaje niezmienny (poza zmianami wynikającymi z dopasowywania się fonetycznego do afiksu: typu głoska dźwięczna na bezdźwięczną i odwrotnie):
Przykłady:
                очарга - lecieć,
                очмаска - nie lecieć,
                очу - latanie, leć (forma podstawowa, wyraża działanie jako takie)
                очып керергә - wlecieć,
                очып үтәргә - przelecieć,

W języku tatarskim każda kategoria gramatyczna ma dla swojego wyrażenia tylko jeden co najwyżej dwa afiksy (zawsze w dwu wariantach fonetycznych: twardym i miękkim). Na przykład do tworzenia liczby mnogiej służą afiksy: -лар/-ләр i -нар/-нәр.
Inaczej niż w języku polskim afiksy są jednoznaczne.

                Język polski                               Język tatarski                
-a
    liczba mnoga
    (niektórych rzeczowników)  
    rodzaj żeński
    dopełniacz
-лар/-лер
    liczba mnoga
    (tylko liczba mnoga)
 

                Język polski                               Język tatarski                
    książki
    krzesła
    domy
    kable
    kto?
   
    китаплар
    урындыклар
    өйләр
    арканнар
    кемнәр
    (tatarskie "kto" ma l. mn.)

Język tatarski ma inną strukturę zdania niż język polski. Nie S-V-O (podmiot-orzeczenie-dopełnienie) a S-O-V - orzeczenie na końcu:
Мин төннәр буе эшлим.. - Pracuję po nocach.
Марат хат яза. - Marat pisze list.

Sprawia to pewną trudność polskojęzycznemu uczącemu się. Mówiący po polsku myślowe interpretowanie zdania zaczyna od orzeczenia. Frazę tatarską także trzeba myślowo zaczynać od orzeczenia ale wypowiedzieć je na samym końcu. Tę rozbieżność niełatwo przełamać psychicznie.

W języku tatarskim nie ma przyimków. Zastępują je doklejające się do rdzeni rzeczowników afiksy oraz nieznane językowi polskiemu poimki.
Przykładowo:
өйгә - do domu
өйдә - w domu
өйдән - z domu
Татар тел белән - po tatarsku, (dosł. język tatarski po);
Ватан өчен - za Ojczyznę, (dosł. Ojczyzna z powodu);
телефон аша - telefonicznie, (dosł. telefon przez);

Tatarskie rzeczowniki nie mają kategorii rodzaj (podobnie jest w języku angielskim) mają natomiast kategorię przynależności - "wchłanianie" zaimków dzierżawczych do struktury fleksyjnej rzeczownika:
өй - dom
өем - mój dom
өең - twój dom
өебез - nasz dom

Tatarskie czasowniki przyjmują wiele nieznanych językowi polskiemu form: czasy świadka i czasy niepoświadczone, tryby życzeniowy, możliwości, konieczności i inne. Pozwalają one na wyrażenie odcieni znaczeniowych niedostępnych językowi polskiemu. Z drugiej jednak strony, stanowią sporą trudność dla uczącego się.

*     *     *     *

Niniejsze opracowanie oparte jest o dostępne w Internecie materiały rosyjskojęzyczne (pochodzące od językoznawców tatarskich z Republiki Tatarstan). Polskiego współczesnego podręcznika języka tatarskiego i gramatyki tatarskiej nie ma.
Wynika stąd problem tworzenia odpowiednich terminów dla zjawisk gramatycznych występujących w języku tatarskim a nieznanych językowi polskiemu. Niektóre takie terminy oferuje polska lingwistyka. Służą do opisu gramatyk języków innych niż język polski. Przy przyjmowaniu konkretnych z tych terminów kierowano się wyborem językoznawców tatarskich - jeżeli w języku polskim istnieje identyczny termin jak stosowany przez nich (po rosyjsku) to przyjmowano go i tutaj (np. terminy: allatyw, ablatyw, predykatyw, poimek).
Język tatarski jest spokrewniony z językami krymskotatarskim i tureckim, dla których istnieją polskojęzyczne podręczniki: "Język krymskotatarski" Henryka Jankowskiego (Warszawa. Wydawnictwo Akademickie DIALOG. 2010) i „Gramatyka języka tureckiego w zarysie” pióra prof. prof. Marka Stachowskiego (Kraków. Księgarnia Akademicka. 2009). Stąd niektóre niezbędne do opisu gramatyki tatarskiej nowe terminy przejęto właśnie z tych podręczników (np. termin: possessivus).
Niektóre terminy, te których nie znaleźiono w żadnym z tych źródeł to dosłowne tłumaczenia z języka rosyjskiego (np. termin: kategoria przynależności).

Opracowanie jest zaledwie „Zarysem gramatyki języka tatarskiego” - o czym mówi tytuł.

 
 

  2. Rzeczownik (исем)

W porównaniu z językiem polskim rzeczowniki w języku tatarskim mają dwie bardzo istotne odmienności. Po pierwsze brak tu kategorii rodzaju gramatycznego, po drugie występuje kategoria przynależności.

  2.1. Deklinacja

Tatarskie rzeczowniki mają system deklinacyjny z sześcioma przypadkami. Przypadki tatarskie nie odpowiadają przypadkom polskim za wyjątkiem mianownika i biernika. Afiksy deklinacyjne rzeczownika pełnią także rolę polskich przyimków, których w języku tatarskim nie ma.

1) Mianownik (przypadek podstawowy - Баш килеш)
Odpowiada na pytania: kto? co? (кем? нәрсә?).
Ma końcówki (afiksy) „zerowe”. Można go w praktyce uznać za równy polskiemu mianownikowi.

2) Possessivus (przypadek dzierżawczy - Иялек килеше)
Odpowiada na pytania: kogo? czego? czyj? przynależny komu? czemu? (кемнең? нәрсәнең?).
Zatem tylko mniej więcej odpowiada jednemu ze znaczeń polskiego dopełniacza, jego funkcji possesywnej:
əтинең китабы - książka taty
этнең аягы - łapa psa
(rzeczownik stojący za rzeczownikiem w dopełniaczu przybiera kategorię przynależności do 3. osoby - patrz pkt 2.3.)
Afiksy: -ның/-нең

3) Allatyw (przypadek nakierowujący - Юнәлеш килеше)
Odpowiada na pytania: komu? czemu? gdzie? (кемгә? нәрсәгә?).
Niesie znaczenie przemieszczania się czynności w kierunku do i do wewnątrz jakiegoś obiektu.
Wygodnie przedstawić to na rysunku:

Pełni funkcję nieco podobną do polskiego celownika ale niekiedy polskiego biernika.
Afiks allatywu zawiera w sobie także stosowne przyimki (do, ku, w (w stronę), itp.):
Без өйгә кердек. Przyszliśmy do domu.
Автобус Казанга бара. Аutobus jedzie do Kazania.
Afiksy: -га/-гә, -ка/-кә

4) Biernik (Төшем килеше)
Odpowiada na pytania: kogo? cо? (кемне? нәрсәне?).
Pełni mniej więcej taką samą funkcję jak polski biernik chociaż niekiedy stosuje się go w miejsce polskiego mianownika.
Granica pomiędzy „kto” i „co” w języku tatarskim leży gdzieś między człowiekiem i zwierzętami (podobnie jest w języku angielskim).
Pytanie кем? (kto?) odnosi się do ludzi ale może się także odnosić do bliskich, kochanych zwierząt, tak by przyrównywać je do ludzi.
Afiksy: -ны/-не

5) Ablatyw (przypadek odchodzeniowy - Чыгыш килеше)
Odpowiada na pytania: skąd? оd kogo? od czego? (кемнән? нәрсәдән?).
To przypadek przeciwstawny allatywowi, wyraża odchodzenie, oddzielanie się od czegoś.

Afiks ablatywu zawiera w sobie polskie przyimki (od, z, itp.):
Мин авылдан килəм. - Jadę ze wsi.
Өйдəн чык! – Wyjdź z domu!
Przyrostki: -тан/-тән, -дан/-дән, -нан/-нән

6) Miejscownik (przypadek miejscowo-czasowy - Урын-вакыт килеше)
Odpowiada na pytania: gdzie? kiedy? (кемдә? нәрсәдә? кайда? кайчан?).
Pełni (mniej więcej) rolę polskiego miejscownika (z „wbudowanymi” przyimkami: w, na, itp.):
эштə - w pracy
шəҺəрдə - w mieście
Afiksy: -та/-тә, -да/-дә

 

  2.2. Liczba mnoga

Kategorię liczby mnogiej oddaje się w języku tatarskim za pomocą afiksów -лар i -нар z wariantami fonetycznymi -ләр i -нәр.
Afiksy -нар/-нәр stosuje się do rzeczowników z rdzeniem kończącym się na spółgłoski nosowe (, , ), afiksy -лар/-ләр do wszystkich pozostałych przypadków. Podwójne warianty obydwu afiksów wynikają z prawa harmonii samogłosek.

Kategoria liczby mnogiej w języku tatarskim różni się istotnie od tej kategorii w języku polskim.
Tatarski rzeczownik niesie tylko informację jakościową, mówi o gatunku, do którego należy jego desygnat nie mówi o ilości - tatarskie „китап” to nie „książka” lecz „książka lub książki”. Zatem jest to nie tyle liczba pojedyncza ile "liczba ogólna".

Wynikają stąd osobliwości tatarskiej liczby mnogiej:
a) afiksów mnogości (-лар/-ләр i -нар/-нәр) nie stosuje się jeżeli mnogość wyrażona jest przez sam kontekst.
Na przykład w połączeniu z liczebnikami (биш китап - pięć książek; алты сүз - sześć słów) albo ze słowami күп (dużo), әз (mało) itp.
Niekiedy może to być kontekst ukryty, wynikający ze znaczenia wypowiedzi.
b) zachodzi potrzeba zaznaczenia pojedynczości. Służy do tego liczebnik бep (jeden):
Урманда кечкенә генә бер өйдә үзенең бәтиләре белән бер Кәҗә яши. - W lesie w jednym dość malutkim domu, wraz ze swoimi koźlętami żyje jedna koza (jest to początek znanej tatarskiej bajki ludowej „Кәҗә бәтиләре һәм бүре” - „Koźlęta i wilk”).
c) Słowa oznaczające obiekty podwójne (drzwi, spodnie itp) występujące w języku polskim tylko w liczbie mnogiej w języku tatarskim mają i liczbę mnogą i liczbę pojedynczą („ogólną”):
күзлек - күзлекләр - okulary;
капка - капкалар - wrota.

Liczebnik бep (jeden) często służy również do wyrażania nieokreśloności (jak angielski przedimek „a, an”). Określoność rzeczownika może być oddana za pomocą zaimka бу (ten, ta, to) a także przez kategorię przynależności (por. pkt. 2.3), która stanowi, że chodzi nie o jakiś nieokreślony obiekt lecz o obiekt przypisany do jakiegoś innego obiektu.

 

  2.2. Kategoria przynależności (dzierżawczość)

Oprócz przypadków deklinacyjnych rzeczowniki tatarskie odmieniają się także według nieznanej językowi polskiemu kategorii przynależności (dzierżawczości).
Jej sens najłatwiej objaśnić na przykładzie:

    osoba        
    1-sza l. poj.         китабым         moja książka    
    2-ga l. poj.         китабың         twoja książka    
    3-cia l. poj.         китабы         jego (jej) książka    
    1-sza l. mn.         сүзeбeз         nasze słowo    
    2-ga l. mn.         тактагыз         wasza deska    
    3-cia l. mn.         сүзе         ich słowo    

Kategoria przynależności (dzierżawczości) wyraża relację posiadania, przynależności lub bycia częścią.
Występują tu następujące afiksy:

     osoba         afiks przynależności    
     1-sza l. poj.           -м, -ым/-ем    
     2-ga l. poj.         -ң, -ың/-ең    
     3-cia l. poj.         -сы/-се, -ы/-е    
     1-sza l. mn.         -быз/-без, -ыбыз/-ебез      
     2-ga l. mn.         -гыз/-гез, -ыгыз/-ыгез    
     3-cia l. mn.         -сы/-се, -ы (-лары)/-е (-ләре)    

Zgodnie z prawem harmonii samogłosek każdy twardy afiks ma swoją miękką parę:
китабым - сүзем;
тактабыз - сүзебез.

Przy tworzeniu form przynależności w ostatniej głosce rdzenia rzeczownika może wystąpić zamiana dźwięczności na bezdźwięczność i odwrotnie: к/г, б/п, co odzwierciedla się w piśmie:
үзәк - serce, dusza → үзәгем - moje serce, dusza

Zmiany w afiksach zachodzą także wtedy gdy rdzeń kończy się spółgłoską.
W tym przypadku wstawiana jest samogłoska łącząca ы/е. W trzeciej osobie do ostatniej samogłoski dołącza się końcówka - сы/се:
минем тактам - минем сүзем;
безнең тактабыз - безнең сүзебез;
аның тактасы - аның сүзе;
аларның тактасы - аларның сүзе.

Przyrostki dzierżacze mogą być dodawane do wszystkich nazw (imion), a więc także do zaimków. Niektóre zaimki osobowe mają nieregularne formy dzierżawcze.

Poza relacją przynależności (dzierżawczości) affiks przynależności dla 3. osoby (liczby pojedynczej i liczby mnogiej) może wyrażać anaforyczność (nawiązanie do wcześniejszej wypowiedzi) - wskazuje na przedmiot lub osobę wcześniej wspomnianą lub znaną, o której była mowa (odpowiednik angielskiego przedimka "the").

 

  2.4. Kolejność dołączania afiksów

W języku tatarskim afiksy dołączają się do niezmiennych tematów w ścisłej kolejności.
W przypadku rzeczowników porządek ten jest następujący:

rdzeń + afiks liczby + afiks przynależności + afiks przypadku:

    китап + лар + ым + да     -       китапларымда - w moich książkach;
    әби + ләр + ем + не     -       әбиләремне - moich babć.

W niektórych przypadkach zachodzi fonetyczne zlanie się afiksów przynależności i końcówek przypadków, co ma odzwierciedlenie w piśmie, jednak kolejność pozostaje niezmienna:
китап + лар + ым + (г)а
китапларыма - w moje książki, do moich książek.

*   *   *

Jeżeli uwzględnić to, że rzeczownik tatarski ma dwie liczby gramatyczne ("ogólną" i mnogą), sześć przypadków przynależności i sześć przypadków deklinacyjnych to posiada on 2 x 6 x 6 = 72 syntetyczne formy gramatyczne.
System ten jest więc dość złożony. Złożony ale nie skomplikowany. Wręcz odwrotnie jest klarowny i logiczny. Dało to prof. Suleymanowi z Uniwersytetu Kazańskiego asumpt do wystąpienia na międzynarodowej konferencji lingwistycznej (Conference LP’96 on Languages typology, Karlos University, Prague, the Czech Republic) z referatem „The Formal Elegance and Natural Complexity of Tatar Case System” („Formalna Elegancja i Naturalna Złożoność Tatarskiego Systemu Przypadków” - jest dostępny w Internecie:
http://old.kpfu.ru/gum_konf/ot6.htm).

  2.5. Forma przecząca rzeczowników

Formę przeczącą rzeczowników (także przymiotników i przysłówków) tworzy się za pomocą poimka түгел:
өстәл түгел - nie stół
яхшы түгел - niedobry, niedobrze
җиде түгел - nie siedem.

 
 

  3. Zaimek (алмашлык)

Zaimki tatarskie pełnią podobną rolę jak ich polskie odpowiedniki.

Występuje sześć zaimków osobowych.
Odmieniają się przez przypadki deklinacyjne:

    Mianownik     мин     ja     cин     ty     ул     on, ona, ono, ten, ta, to    
    Possessivus     минeм     mój, moja, moje       cинeң     twój, twoja, twoje       aның         jego, jej    
    Allatyw     миңa     mnie, do mnie     cиңa     ciebie, do ciebie     aңa     do niego, do niej, dotąd
    Biernik     минe     mnie     cинe     ciebie     aны       jego, ją, je  
    Ablatyw     миннəн         ode mnie     cиннəн         od ciebie     aннaн             od niego, od niej, odtąd
    Miejscownik         миндə     na mnie, u mnie         cиндə     na ciebie, u ciebie       aндa     u niego, tam

    Mianownik     бeз     my     сез     wy     алар     oni, one
    Possessivus     бeзнeң           nasz     сезнең          wasz     аларның         ich
    Allatyw     бeзгə         do nas, nam     сезгә         do was, wam     аларга         do nich, im
    Biernik     бeзнe     nas     сезне     was     аларны     ich
    Ablatyw     бeздəн     od nas     сездән     od was       алардан     od nich
    Miejscownik         бeздə     na nas, u nas             сездә     na nas, u was             аларда     na nas, u nich                    

Мин аны яратам (Kocham go).
Ул миңа карый (On patrzy na mnie).
Минем китабым (Moja książka).

Zaimki osobowe w possessivusie (przypadku dzierżawczym) stanowią zaimki dzierżawcze:

    минем       mój, moja, moje  
    синең       twój, twoja, twoje  
    аның       jego, jej  
    бeзнең       nasz, nasza, nasze  
    ceзнең       wasz, wasza, wasze    
    аларның       ich

Dzierżawczość można wyrażać na trzy sposoby: łącząc zaimek dzierżawczy z rzeczownikiem w odpowiednim przypadku przynależności oraz każdym z tych dwu odmiennych sposobów samodzielnie:

  минем китабым       минем китап       китабым       moja książka  
  синең китабың       синең китап       китабың       twoja książka  
  аның китабы       аның китап       китабы       jego (jej) książka  
  бeзнең сүзeбeз       бeзнең сүз       сүзeбeз       nasze słowo  
  ceзнең тактагыз       ceзнең такта       тактагыз       wasza tablica  
  аларның сүзләре       аларның сүз       сүзләре       ich słowo  

Dwa podstawowe zaimki wskazujące odmieniają się przez przypadki deklinacyjne następująco:

    Mianownik     бу
    to
    шул
    tamto
    Possessivus     мoның
    tego    
    шуның
    tamtego
    Allatyw     мoңa
    do tego
    шуңa
    do tamtego
    Biernik     мoны
    to, tego
    шуны
    tamto, tamtego
    Ablatyw     мoннaн    
    od tego, odtąd    
    шуннaн    
    od tamtego    
    Miejscownik         мoндa
    tutaj
    шундa
    tam

W języku tatarskim występują jeszcze i inne zaimki. Jest ich sporo.
Zachowują się one zgodnie z zasadami zachowania tych części mowy które zastępują.

Siedem najczęściej spotykanych zaimków pytających to:

    кeм?   - kto?             кaйдa?   - gdzie?             нəpcə?   - co?             ничeк?   - jak?        
    нинди?   - jaki?             нишли?   - co robi?             ничə?   - ile?          

Akcent wyrazowy w zaimkach pytających pada na pierwszą sylabę.

 
 

  4. Liczebnik (сан)

Liczebniki mają w języku tatarskim bardziej rygorystyczną organizację niż w języku polskim.

          ilościowe         porządkowe         zbierające         rozdzielające    
         1     бep     бepeнчe     бepəү     бepəp(лəп)
      jeden     pierwszy     jeden     po jednemu
         2     икe     икeнчe     икəү     икeшəp(лəп)
      dwa     drugi     dwoje     po dwa
         3     өч     өчeнчe     өчəү     өчəp
         4     дүpт     дүpтeнчe     дүpтəү     дүpтəp
         5     биш     бишeнчe     бишəү     бишəp
         6     aлты     aлтынчы     алтay     aлтышap
         7     жидe     жидeнчe     жидəү     жидeшəp
         8     cигeз     cигeзeнчe     cигeзəү     cигeзəp
         9     тyгыз     тyгызынчы     тyгызay     тyгызap
        10     yн     yнынчы     унay     yнap
        11     yнбep     yнбep     унбepəү     yнбepəp
        20         eгepмe     eгepмeнчe     егepмəү     eгepмeшəp
        30         утыз
        40         кырык
        50         илле
        60         алтмыш
        70         җитмеш
        80         сиксән
        90         туксан
      100         йөз
   1000         мең
        0         ноль

Od 10 do 20 są to liczebniki złożone charakteryzujące się dodaniem do siebie rdzeni liczebników bez ich zmieniania.

Wszystkie pozostałe to liczebniki zestawione, t.j. pisane oddzielnie: 21 - егерме бер (dwadzieścia jeden); 67 - алтмыш җиде (sześćdziesiąt siedem); 210 - ике йөз ун (dwieście dziesięć).
Setki w języku tatarskim pisze się oddzielnie, a więc inaczej niż w języku polskim.

Tworzenie liczebników porządkowych widać w pokazanej tablicy.
Powstają przez dodanie afiksów -нчe lub -eнчe (w zależności od tego czy liczebnik kończy się na samogłoskę czy na spółgłoskę) z wariantami -нчы i -ынчы wynikającymi z prawa harmonii samogłosek.
Przy tworzeniu liczebników zbierających przy rdzeniu kończącym się samogłoską ostatnia samogłoska odcina się i dołącza się afiks - ау/-əү: бер - берəү, ике - икəү.
Natomiast liczebniki rozdzielające o rdzeniu kończącym się samogłoską dołączają - -шар/-шəр, gdy spółgłoską - -ар/əр: бер - берəр, ике - икешəр.

Liczebniki ułamkowe tworzy się w schemacie niejako przeciwstawnym do schematu z języka polskiego.
Formuła ogólna wygląda tak:

А/В - В дан А.
3/8 - сигездəн өч - trzy ósme;
1/3 - өчтəн бер - jedna trzecia;
0,3 - уннан өч - trzy dziesiąte.

Także ten schemat jest sztywny.

 
 

  5. Przymiotnik. Przysłówek.

  5.1. Przymiotnik (сыйфат)

Przymiotniki w języku tatarskim nie odmieniają się ani przez liczby ani przez przypadki i mają jedynie stopień wyższy.
Dla wyrażenia stopniowania przymiotników jakościowych w języku tatarskim stosuje się:

a) afiks -рак/-рәк dla tworzenia stopnia wyższego;
b) partykuły бик, иң dla tworzenia stopnia najwyższego;
c) do tworzenia stopnia wyższego służą także formy parzyste (charakterystyczne dla języka tatarskiego i występujące nie tylko tutaj);
d) do tworzenia stopnia obniżającego służą afiksy -гылт/-гелт/-кылт/-келт, -су, -сыл.

      зур         зуррак        бик зур        иң зур        зуп-зур
      wielki         większy        bardzo wielki        największy        wielki-przewielki
      ак         aграк        бик ак        иң ак        ап-ак
      biały         bielszy        bardzo biały        najbielszy        biały-przebiały
      кара        карарак         бик кара        иң кара        кап-кара
      czarny        czarniejszy        bardzo czarny        najczarniejszy        czarny-przeczarny
      яшел        яшелрәк         бик яшел        иң яшел        ямь-яшел
      zielony         zieleńszy        bardzo zielony        najzieleńszy        zielony-przezielony

Parzyste formy stopnia najwyższego przymiotników występują często. Można je tłumaczyć na różne sposoby w zależności od kontekstu: ямь-яшел można przetłumaczyć jako bardzo zielony, zielony-przezielony itp.
W tablicy pokuszono się na pokazanie zaledwie szablonowego stylistycznego kolorytu form parzystych. Pierwsze składniki form parzystych z reguły zawierają pierwszy dźwięk lub początek pierwszej sylaby komponenta znaczącego i zazwyczaj kończy się na dzwięk п. Są tu pewne wyjątki - ямь-яшел.
Stopień obniżający w każdym konkretnym przypadku tworzony jest „po swojemu”, stąd trzeba zapamiętać każdą formę oddzielnie. Tę formę tworzą dalece nie wszystkie przymiotniki jakościowe. Jest ona jednak charakterystyczna dla podstawowych przymiotników „kolorowych”:

      ак         зуррак     аксыл         зуррак     białawy
      кара         зуррак     карасу         зуррак     czerniawy
      сары         зуррак     саргылт         зуррак     żółtawy
      кызыл         зуррак     кызгылт         зуррак     czerwonawy    
      зәңгәр         зуррак     зәңгәрсу         зуррак     niebieskawy    

Do specyficznych właściwości języka tatarskiego a w szczególności tatarskich przymiotników trzeba odnieść konwersję - przechodzenie słowa z jednej części mowy w inną bez formalnego zmienienia się.
Występuje to i w języku polskim: pracujący (przymiotnik) i pracujący (rzeczownik).
Jednak w języku tatarskim proces ten ma charakter powszechny:

      тимер         1) żelazo         машина тимердән эшләнгән    
        Maszyna (auto) zrobiona (-e) z żelaza    
      2) żelazny         тимер юл
        droga żelazna
      агач         1) drzewo         агач үсе
        drzewo rośnie
      2) drewniany         агач кашык
        drewniana łyżka

  5.2. Przysłówek (рәвеш)

Przysłówki i przymiotniki tatarskiego języka są formalnie identyczne. Łatwo przechodzą jedne w drugie bez zmieniania się (częściej przysłówki w przymiotniki). Przysłówki dookreślają znaczenia czasowników zaś ptrzymiotniki rzeczowników i zaimków.

Яхшы машина - dobra maszyna (samochód)                         яхшы эшли - dobrze pracuje.

 
 

  6. Czasownik (фигыль)

W języku tatarskim temat (rdzeń) czasownika odpowiada czasownikowi w trybie rozkazującym w drugiej osobie liczby pojedynczej: яз (pisz), эшлә (pracuj).
Dodanie do tematu końcówki –у/–ү tworzy rzeczownik odsłowny: язу (pisanie), эшләү (pracowanie).
Stąd właśnie ta postać czasownika (rzeczownik odsłowny) bywa uznawana za podstawową tak w samouczkach języka tatarskiego jak i towarzyszących im słownikach.
Pewno przede wszystkim dlatego, że z tej postaci czasownika łatwo wywieść jego rdzeń, podstawę tworzenia innych form fleksyjnych.
Przy tym rzeczownik odsłowny z samej swojej istoty wyraża funkcję czasownika - działanie jako takie

Zalet tych nie ma tatarski bezokolicznik, który ma formy z aż trzema końcówkami (każda w dwu wersjach): -ырга/-ергә, -арга/-әргә, -рга/-ргә.
W omawianych przypadkach: язарга (pisać); эшләргә (pracować)

Jednak czasownik występuje w słownikach także w postaci bezokolicznika (jak na ogół we wszystkich słownikach innych języków).
Tak jest między innymi w dostępnym w Internecie tworzonym przez użytkowników słowniku tatarsko-rosyjskim
wiktionary.org.
Tak jest także w słownikach polsko-tatarskim i tatarsko-polskim z naszej witryny.
W tych ostatnich dla wygody użytkowników tematy czasowników oddzieliliśmy od afiksów bezokolicznika pauzami ("-").

Struktura koniugacyjna tatarskiego czasownika składa się z następujących form:

Osobowe formy czasownika:
1) czasownik w trybie oznajmującym (хикәя фигыль);
2) czasownik w trybie rozkazującym i życzącym - optativus (боерык һәм теләк фигыль);
3) czasownik w trybie przypuszczającym (шарт фигыль);

Nieosobowe formy czasownika:
4) rzeczownik odsłowny (исем фигыль);
5) bezokolicznik (инфинитив);
6) imiesłów przymiotnikowy (сыйфат фигыль);
7) imiesłów przysłówkowy (хәл фигыль);

Złożone formy czasownika:
8) czasownik pomocniczy итү; и- (ułomny czasownik „być”);
9) czasowniki wykorzystywane oprócz swojego podstawowego znaczenia także jako czasowniki posiłkowe.

 
 

6.1. Czasownik w trybie oznajmującym (хикәя фигыль)

W trybie oznajmującym w języku tatarskim występuje osiem czasów: jeden teraźniejszy (a dokładniej: teraźniejszo-przyszły), pięć przeszłych (trzy z nich są złożone (analityczne) t.j. są tworzone za pomocą konstrukcji z czasownikami pomocniczymi), trzy przyszłe (postać analityczną ma jeden z nich):

  Czas przeszły poświadczony (fleksyjny)    Czas teraźniejszy    Czas przyszły poświadczony (fleksyjny)  
  Czas przeszły nieświadka (fleksyjny)  
  Czas przeszły niedokonany - (złożony)      Czas przyszły niepoświadczony (fleksyjny)  
  Czas zaprzeszły (analityczny)    Czas przyszło-przeszły (złożony)  
  Czas przeszły wielokrotny (złożony)  

 

Afiksy osobowe czasownika

W trybie oznajmującym czasowniki mają końcówki (afiksy) osobowe.
Formy czasownika dla czasów fleksyjnych tworzy się za pomocą tych afiksów w połączeniu z afiksami specyficznymi dla danych czasów.
Istnieją dwa typy afiksów osobowych. :

Pierwszy typ afiksów
Wykorzystuje się je w czasach teraźniejszym, przeszłym niepoświadczonym i w obydwu czasach przyszłych poświadczonym i niepoświadczonym.

  мин    -м/-мын/-мен    без    -быз/-без  
  син    -сын/-сен    сез    -сыз/-сез  
  ул        -    алар    -лар/-ләр/-нар/-нәр  

Drugi typ afiksów
Wykorzystuje się je tylko w czasie przeszłym poświadczonym.

  мин    -м                        без    -к  
  син    -ң    сез    -гыз/-гез  
  ул        -    алар    -лар/-ләр/-нaр/-нәр  

Formy czasownika dla czasów złożonych tworzy się za pomocą form czasowników posiłkowych i pomocniczych.
Czasy przeszłe złożone tworzy się za pomocą czasu przeszłego ułomnego czasownika pomocniczego o иде.

 

 

*           *           *           *

6.1.1 Czas teraźniejszy (Хәзерге заман)

rdzeń + -а/-ә/-ый/-и + pierwszy typ końcówek osobowych

  мин барам, мин эшлим    без барабыз, без эшлибыз  
  син барасың, син эшлисың    сез барасыз, сез эшлисыз  
  ул бара, ул эшли    алар бара, алар эшли  

Czas teraźniejszy (teraźniejszo-przyszły) czasownika tworzy się wg formuł:
a) rdzeń kończący się na spółgłoskę + / + końcówka osobowa (pierwszy typ - por. pkt. 6.1.): бар - барам, барасың, бара itd.; кер - керәм, керәсең, керә itd.
b) rdzeń kończący się na samogłoskę + końcówka osobowa (pierwszy typ), przy czym afiks modyfikuje samogłoskę rdzenia: сана - саныйм, саныйсың, саный itd.; эшлә - эшлим, эшлисең, эшли itd. Pamiętajmy, że sylaba w języku tatarskim stara się być otwartą - stąd wymiana samogłosek ze spółgłoskami.

6.1.2 Czas przeszły poświadczony (Билгеле үткән заман)

rdzeń + -ды/-де/-ты/те + drugi typ końcówek osobowych

  мин бардым, мин эшләдем    без бардык, без эшләдек  
  син бардың, син эшләдең    сез бардыгыз, сез эшләдегез  
  ул барды, ул эшләде    алар бардылар, алар эшләделәр  

Afiks -ды/-де przyłącza się do rdzeni kończących się na spółgłoski dźwięczne.
Afiks –ты/-те - do rdzeni ze spółgłoskami bezdźwięcznymi.

6.1.3 Czas przeszły niepoświadczony (Билгесез үткән заман)

rdzeń + гaн/гән/кан/кән + pierwszy typ końcówek osobowych

  мин барганмын, мин эшләгәнмен    без барганбыз, без эшләгәнбез  
  син баргансың, син эшләгәнсең    сез баргансыз, сез эшләгәнсез  
  ул барган, ул эшләгән    алар барганнар, алар эшләгәннәр  

Afiks -ган/-гән przyłącza się do rdzeni kończących się na samogłoski i na spółgłoski dźwięczne, afiks -кан/-кән - do rdzeni kończących się spółgłoskami bezdźwięcznymi. Jest tu jednak pewien niuans: w pierwszej osobie liczby pojedynczej występuje pełny wariant końcówki -мын/-мен.

Określony (poświadczony) czas przeszły (czas przeszły świadka) oznacza, jako regułę, bycie świadkiem czynności, nieokreślony - nie bycie świadkiem:
Ул кичә кинога барды. - Wczoraj poszedł do kina.
Tu uznaje się, że ten o kim mowa naprawdę poszedł do kina; mówiący o tym albo na własne oczy to widział albo absolutnie wierzy, że takie zdarzenie miało miejsce.
Ул кичә кинога барган. - Wczoraj jakoby (podobno) poszedł do kina.
Tu rozumiemy, że mówiący sam nie widział zdarzenia i tylko jakoś się o nim dowiedział.
Czas niepoświadczony często stosuje się przy opisywaniu faktów historycznych, świadkami których nie byliśmy:
Сугыш 1939 нче елда башланган. - Wojna zaczęła się w roku 1939.
Oczywiście chodzi tu tylko o główną różnicę pomiędzy tymi postaciami czasu: istnieją jeszcze zabarwienia emocjonalne i stylistyczne każdej z nich.

6.1.4 Czas przyszły niepoświadczony (Билгесез киләчәк заман)

rdzeń + -ыр/-ер/-ар/-әр/-р + pierwszy typ końcówek osobowych

  мин барырмын, мин эшләрмен    без барырбыз, без эшләрбез  
  син барырсың, син эшләрсең    сез барырсыз, сез эшләрсез  
  ул барыр, ул эшләр    алар барыр(лар), алар эшләр(ләр)  

Afiks -ыр/-ер/-ар/-әр przyłącza się do rdzeni kończących się na spółgłoski, afiks - do rdzeni z samogłoskami.
Największa trudność z tworzeniem formy czasu przyszłego niepoświadczonego to problem przyłączenia odpowiedniego wariantu afiksa: -ыр/-ер lub -ар/-әр. Niestety tej trudności nie można rozwiązać jednoznacznie i na początku potrzebne jest zaglądanie do słownika, który podaje formy bezokolicznika na -ырга/-ергә/-арга/-әргә - jeżeli w słowniku występuje язарга, to w czasie przyszłym niepoświadczonym trzeba zastosować язар, jeśli килергә, to килер.
  яз (pisz) - язар (napisze)    ал (weź) - алыр (weźmie)  
  кил (przyjdź) - килер (przyjdzie)      кит (idź) - китәр (pójdzie).  

6.1.5 Czas przyszły poświadczony (Билгеле киләчәк заман)

rdzeń + -ачак/-әчәк/-ячак/-ячәк + 1 typ końcówek osobowych

  мин барачакмын, мин эшләячәкмен    алар без барачакбыз, без эшләячәкбез  
  син барачаксың, син эшләячәксең    алар сез барачаксыз, сез эшләячәксез  
  ул барачак, ул эшләячәк    алар алар барачак(лар), алар эшләячәк(ләр)  

Afiks -ачак/-әчәк przyłącza się do rdzeni kończących się na spółgłoski, afiks -ячак/-ячәк - do rdzeni z zakończeniami na samogłoski.

Czas przyszły niepoświadczony stosuje się w przypadkach gdy mowa jest o prawdopodobnej przyszłości natomiast czas przyszły poświadczony zapowiada oczywistość przyszłego zdarzenia, faktu:
Мин иртәгә кинога барырмын. Jutro pójdę do kina (zapewne, prawdopodobnie, tak myślę... itp.)
Мин иртәгә кинога барачакмын. Jutro pójdę (na pewno) do kina.
Czas przyszły niepoświadczonywystępuje w mowie i w piśmie dalece częściej niż czas poświadczony. Po pierwsze sama przyszłość częściej bywa nieokreślona, po drugie ta postać gramatyczna jest bardziej ekonomiczna w stosowaniu.
W funkcji czasu przyszłego może być też stosowany czas teraźniejszy (który bywa nazywany czasem teraźniejszo-przyszłym):
Иртәгә мин кинога барам. Jutro idę do kina.
Podany przykład ujawnia, że podobnie jest w języku polskim.

 

*           *           *           *

Przykładowo osobowe formy czasownika барырга - iść, jechać w trybie oznajmującym przyjmują takie oto formy koniugacyjne:

минсинулбезсезалар
  czas teraźniejszy/przyszły  
  барам    барасың    бара    барабыз    барасыз    баралар  
  idę    idziesz    idzie    idziemy    idziecie    idą  
  czas przeszły poświadczony
  бардым    бардың    барды    бардык    бардыгыз    барды(лар)  
  czas przeszły niepoświadczony
  барганмын    баргансың    барган    барганбыз    баргансыз    барганнар  
  szedłem    szedłeś    szedł    szliśmy    szliście    szli  
  czas przyszły poświadczony
  барачакмын    барачаксың    барачак    барачакбыз    барачаксыз    барачаклар  
  czas przyszły niepoświadczony
  барырмын    барырсың    барыр    барырбыз    барырсыз    барырлар  
  pójdę    pójdziesz    pójdzie    pójdziemy    pójdziecie    pójdą  

 

6.1.6 Czasy złożone (analityczne)

Czasy te tworzone są za pomocą czasowników pomocniczych i posiłkowych., przede wszystkim czasownika ułomnego "иде".
Czasownik ten nie ma swojego konkretnego znaczenia i może łączyć się zarówno z rzeczownikami jak i z różnymi postaciami czasownika. Zawsze wskazuje na czas przeszły.
Przyjmuje następujące formy osobowe:

минсинулбезсезалар
    идем         идең         иде         идек       идегез  иделәр

Przy łączeniu z rzeczownikami odpowiada znaczeniem polskim formom czasownika "być": "byłem, byłeś, był, było, byli":
Мин укытучы идем. - Byłem nauczycielem.
Алар 1998 нче елда студентлар иде. - Oni byli studentami w 1998 roku.

Przy łączeniu z czasownikami czasownik pomocniczy "иде" tworzy ich analityczne postaci czasowe:

Czas przeszły niedokonany:
- czasownik w czasie teraźniejszym + czasownik pomocniczy "иде" przyjmujący drugi typ końcówek osobowych:
Мин яза идем. - Ja pisałem.
Син сөйли идең. - Ty mówiłeś.
Ta postać czasu przeszłego oznacza długotrwałe lub powtarzające się działanie w przeszłości.
Nie wyczerpuje to oczywiście znaczenia tej konstrukcji, zawsze daje ona zabarwienie przedłużania się i niedokonania czynności.

Czas zaprzeszły
- czasownik w czasie przeszłym niepoświadczonym + czasownik pomocniczy "иде" przyjmujący drugi typ końcówek osobowych:
Мин язган идем. - Ja pisałem byłem (kiedyś tam pisałem).
Син сөйләгән идең. - Ty mówiłeś byłeś (kiedyś tam mówiłeś).
Ta postać czasu zaprzeszłego oznacza działanie zachodzące w dawniejszej przeszłości lub powtarzające się w przeszłości.

Czas przeszły wielokrotny
Oznacza powtarzające się niejednokrotnie działanie, które zachodziło w przeszłości. Tworzy go konstrukcja: -а/-ə торган иде, -ый/-и торган иде - czasownik w czasie teraźniejszym + торган иде. Odmienia się tylko czasownik pomocniczy "иде" też przyjmując drugi typ końcówek osobowych (por. pkt. 6.1.):
Мин яза торган идем. - Bywało, mówiłem.
Син сөйли торган идең. - Ty, bywało, pisywałeś.
Без ашый торган идек. - Bywało jedliśmy.

Czasownik pomocniczy "иде" może przyłączać się także i do innych postaci czasownika znaczącego tworząc ich postaci analityczne.
Polskojęzycznemu uczącemu się tatarskiego języka powinna tu pomagać istniejąca w języku polskim partykuła „by” („bym”, „byś” itd.) która przedstawia niezrealizowane „być”:

1) язар иде - napisał bym, byś, by (określa działanie, które przy konkretnych warunkach wystąpiłoby w przyszłości):
Адресын белсәм, хат язар идем. - Gdybym znał jego adres napisałbym (chcę napisać) list.

2) язган булыр идем - napisałby (oznacza działanie, które w określonych warunkach zdarzyłoby się w przeszłości, ale się nie zdarzyło):
Адресын белгән булсам, хат язган булыр идем. – Jeśli znałbym jego adres napisałbym list (ale już nie napiszę).

3) барырга иде, язасы иде - pójść by, napisać by (wyraża chęć przeprowadzenia działania opisanego podstawowym czasownikiem znaczącym):
Бүген кинога барырга иде. - Dziś trzeba by pójść do kina.
Кичен хат язасы иде. - Wieczorem trzeba napisać list.

4) язмакчы иде - chciałbym napisać (miałem zamiar napisać).
(Czasownikowa konstrukcja zamiaru -макчы/-мәкче będzie rozpatrywana w paragrafie o postaciach modalnych czasownika.)
Мин аңа хат язмакчы идем. - Chciałem byłem (miałem zamiar) napisać mu list.

5) язсын иде - niechby napisał (wyraża zachętę do wykonania działania opisanego podstawowym czasownikiem znaczącym).
Нигә ул хат язмады соң? Язсын иде! - Czemuż on nie napisał listu? Niech by napisał!

6) W połączeniu z czasownikiem pomocniczym язса "иде" czasownik posiłkowy oddaje się partykułą «by». W ten sposób czasownik znaczący przekłada się w czasie przeszłym:
Ул миңа хат язса иде, мин килгән булыр идем. – Jeżeli on napisał by list przyszedłbym.

 

6.2. Tryb rozkazujący i życzeniowy (боерык һәм теләк фигыль)

Dla drugiej osoby liczby pojedynczej tryb rozkazujący jest tematem (rdzeniem) czasownika.
Jego tworzenie polega na odrzuceniu w rzeczowniku odsłownym afiksu -у/-ү:
  бару (chodzenie)       -       бар (idź)  
  язу (pisanie)       -       яз (pisz)  
  санау (liczenie)       -       сана (licz)  
  керү (wchodzenie)       -       кер (wejdź)  
  эшләү (pracowanie)       -       эшлә (pracuj)  

Istnieje kilka wyjątków, dla których tryb rozkazujący drugiej osoby liczby pojedynczej tworzy się inaczej:
  уку (uczenie się)       -       укы (ucz się)  
  төзү (budowanie)       -       эшлә төзе (buduj)  
Te czasowniki trzeba zapamiętać jako wyjątki od reguły.

Tryb rozkazujący dla drugiej osoby liczby mnogiej tworzy się dodając afiksy: -(ы)гыз, -(е)гез („ы” lub „е” gdy rdzeń kończy się na spółgłoskę):
  бар (idź)       -       барыгыз (idźcie)  
  эшлә (rób)       -       эшләгез (róbcie)  
  сана (licz)       -       санагыз (liczcie)  
  кер (wchodź)       -       керегез (wchodźcie)  

W języku tatarskim istnieje forma fleksyjna trybu rozkazującego (боерык фигыль) także dla pierwszej i trzeciej osoby liczby pojedynczej i liczby mnogiej (w języku polskim tylko dla pierwszej osoby liczby mnogiej). Poprawniejsze jest nazywanie go wtedy trybem życzeniowym (теләк фигыль).

  барырга (iść)    барыйм      -       niech pójdę        эшләргә (pracować)    эшлим       -      niech popracuję  
  барсын      -       niech idzie   эшләсен       -      niech pracuje  
  барыйк      -       pójdźmy   эшлик       -      popracujmy  
  барсыннар      -       niech pójdą   эшләсеннар       -      niech popracują  

Formę czasownika w trybie życzeniowym dla pierwszej osoby tworzy się dodając do jego tematu afiks złożony -ыйм/-им dla liczby pojedynczej i -ыйк/-ик dla liczby mnogiej. Te afiksy powstają z dodania do suffiksów łączących -ый/-и końcówek osobowych drugiego typu -м i -к.

Najbardziej rozpowszechnionym sposobem wyrażenia życzenia jest połączenie imiesłowu przymiotnikowego na -асы/-əсе, -ыйсе/-исе z dodaniem afiksów przynależności dla wszystkich trzech osób liczby pojedynczej i mnogiej oraz czasownika pomocniczego "килə" (przychodzić, przyjść). Mogą przy tym występować określające podmiot działania słowa w bierniku.
(минем) бар-асы-м килə   - chcę iść
(синең) əйт-əсе-ң килə   - ty chcesz powiedzieć
(аның) аш(а)-ыйс-ы килə   - jemu chce się jeść
(безнең) күр-əсе-без килə   - my chcemy widzieć
(сезнең) кил-əсе-гез килə   - wy chcecie przyjść
(аларның) ал-асы-лары килə   - oni chcą wziąć

Венераның эчəсе килə   - Wenerze chce się pić
балаларның уйныйсы килə   - dzieci chcą się bawić

Tryb życzeniowy czasownika dla trzeciej osoby tworzy się dodając do tematu czasownika afiks -сын/-сен dla liczby pojedynczej i -сыннар/-сеннар dla liczby mnogiej.
W Tatarstanie tryb życzeniowy można zobaczyć na transparentach ulicznych:
Яшәсен туган илем! Niech żyje kraj ojczysty!

W niektórych przypadkach formy życzeniowe czasownika są tożsame z formami czasownika w czasie teraźniejszym: эшлим - эшлим (niech pracuję i pracuję). Często w trybie życzeniowym wykorzystywane jest predykatyw "әйдә" ... (niech no ...), jednak nie jest to regułą.

 

*           *           *           *

Przykładowo osobowe formy czasownika барырга - iść, jechać w trybie rozkazującym-życzeniowym przyjmują takie oto formy koniugacyjne:

минсинулбезсезалар
  tryb rozkazujący/życzeniowy
  барыйм    бар    барсын    барыйк    барыгыз    барсыннар  
  niech idę    idź    niech idzie    idźmy    idźcie    niech idą  

 

6.3. Tryb przypuszczający (шарт фигыль)

W języku tatarskim istnieje postać fleksyjna (koniugacyjna) dla czasownika w trybie przypuszczającym:
  мин барсам   -   jeśli pójdę     мин биесәм   -   jeśli zatańczę  
  син барсаң   -   jeśli ty pójdziesz     син биесәң   -   jeśli ty zatańczysz  
  ул барса   -   jeśli on (ona, ono) pójdzie           ул биесә   -   jeśli on (ona, ono) zatańczy  
  без барсак   -   jeśli my pójdziemy     без биесәк   -   jeśli my zatańczymy  
  сез барсагыз   -   jeśli wy pódziecie     сез биесәгез   -   jeśli wy zatańczycie  
  алар барсалар -   jeśli oni pójdą         алар биесәләр -   jeśli oni zatańczą  

Tryb przypuszczający czasownika tworzy się dodając do rdzenia afiksy -са/-сә i końcówki osobowe drugiego typu (por. pkt. 6.1.). Na język polski tłumaczy się go za pomocą spójnika „jeśli”. W języku tatarskim spójnik ten (әгәр) często dubluje w zdaniach formę przypuszczającą czasownika i w języku mówionym może być opuszczany:
Әгәр ул кинога барса, мин дә барам. - Jeśli on pójdzie do kina to ja także pójdę.
Ул кинога барса, мин дә барам. - Jeśli on pójdzie do kina to ja także pójdę.

Forma przypuszczająca czasownika ma również postaci złożone (analityczne).
Tworzy ją czasownik znaczący w trybie czasu przeszłego niepoświadczonego + czasownik posiłkowy булырга w trybie przypuszczającym булса:
  мин барган булсам       -       jeśli bym poszedł  
  син барган булсаң       -       jeśli byś poszedł  
  ул барган булса       -       jeśli on by poszedł  
  без барган булсак       -       jeśli byśmy poszli  
  сез барган булсагыз       -       jeśli byście poszli  
  алар барган булсалар       -       jeśli oni by poszli  

Tworzenie złożonych zdań z tą formułą wymaga zastosowania czasu zaprzeszłego.
Stąd przykłady na zastosowanie czasownika w trybie przypuszczajacym w czasie przeszłym znajdują się w podrozdziale 5.9. (‘Czasownik pomocniczy „иде”’).

 

6.4. Forma przecząca czasownika (юклык формасы)

Formę przeczącą czasownika w języku tatarskim tworzy się za pomocą afiksów zaprzeczenia: -ма/-мә oraz afiksów zaprzeczenia złożonych: -мый/-ми (od ма + ый = мый i мә + и = ми), które wstawia się zaraz za rdzeniem:
  эшли (pracuj)   эшләми (nie pracuj)   эшләми (nie pracuje)   эшләмәдең (nie pracowałeś)   эшләмим (nie pracuję)  
  ярат (kochaj)   яратма (nie kochaj)   яратмый (nie kocha)   яратмагансың (nie kochałeś)   яратмыйм (nie kocham)  

Afiks -мый/-ми stosuje się w trybie oznajmującym tylko w czasie teraźniejszym, w pozostałych formach czasownika do zaprzeczenia używa się afiksu -ма/-мә.
Afiks przeczenia przyłącza się bezpośrednio do rdzenia. Przy przeczeniu w niepotwierdzonym czasie przyszłym również zachodzi zmiana afiksu: эшләр - эшләмәс (nie będzie robił); барыр - бармас (nie pójdzie).

 

*           *           *           *

Przykładowo osobowe formy przeczące czasownika барырга - iść, jechać (бармаска - nie iść, nie jechać) w trybie oznajmującym przyjmują takie formy koniugacyjne:

минсинулбезсезалар
  czas teraźniejszy/przyszły  
  бармыйм    бармыйсың    бармый    бармыйбыз    бармыйсыз    бармыйлар  
  nie idę    nie idziesz    nie idzie    nie idziemy    nie idziecie    nie idą  
  czas przeszły poświadczony
  бармадым    бармадың    бармады    бармадык    бармадыгыз    бармады(лар)  
  czas przeszły niepoświadczony
  бармаганмын    бармагансың    бармаган    бармаганбыз    бармагансыз    бармаганнар  
  nie szedłem    nie szedłeś    nie szedł    nie szliśmy    nie szliście    nie szli  
  czas przyszły poświadczony
  бармаячакмын    бармаячаксың    бармаячак    бармаячакбыз    бармаячаксыз    бармаячаклар  
  czas przyszły niepoświadczony
  бармам(ын)    бармассың    бармас    бармабыз    бармассыз    бармаслар  
  nie pójdę    nie pójdziesz    nie pójdzie    nie pójdziemy    nie pójdziecie    nie pójdą  
  tryb rozkazujący/życzeniowy
  бармыйм    барма    бармасын    бармыйк    бармагыз    бармасыннар  
  niech nie idę    nie idź    niech nie idzie    nie idźmy    nie idźcie    niech nie idą  
  tryb przypuszczający
  бармасам    бармасаң    бармаса    бармасак    бармасагыз    бармасалар  
  nie szedłbym    nie szedłbyś    nie szedłby    nie szlibyśmy    nie szlibyście    nie szliby  

 

6.5. Imiesłów przymiotnikowy (сыйфат фигыль)


Jest to postać czasownika która łączy w sobie cechy przymiotnika i czasownika (tatarskie сыйфат фигыль znaczy „czasownik przymiotnikowy”).
W języku tatarskim istnieją imiesłowy czasu teraźniejszego (dwie postaci), imiesłowy czasu przeszłego (jedna postać) i imiesłowy czasu przyszłego (trzy postaci).
W zdaniu imiesłowy zawsze odnoszą się do rzeczownika i odpowiadają na pytanie нинди? (jaki?).
Formę przeczącą tworzy się jak dla czasowników - poprzez dodanie do tematu afiksu zaprzeczenia-ма/-мә:
укыган китап (przeczytana książka) → укымаган китап (nieprzeczytana książka).

6.5.1. Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego

Ma dwie postaci: fleksyjną i złożoną. Postać fleksyjną tworzy się poprzez dodanie do tematu czasownika afiksu -учы/-үче.
Postacią złożoną jest połączenie czasownika znaczącego w czasie teraźniejszym i trzeciej osobie + -ый/// + czasownik pomocniczy торган (jest to imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego od тор-ырга - stać, być, istnieć):
эшләүче кеше - эшли торган кеше - człowiek pracujący;
баручы кыз - бара торган кыз - idąca dziewczyna.

Postać złożona oznacza cechę obiektu bardziej trwałą niż postać fleksyjna.
Niektóre imiesłowy bez zmiany postaci stają się rzeczownikami tworząc nazwy zawodów:
очучы - latający - pilot
укытучы - uczący - nauczyciel
сатучы - sprzedający - sprzedawca.

6.5.2. Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego

Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego swoją postacią odpowiada postaci trzeciej osoby czasu przeszłego niepoświadczonego:
барган (chodzący), киткән (odchodzący), zatem przyjmuje afiksy гaн/гән lub кан/кән:
Кеше киткән - człowiek odszedł - czasownik w trybie oznajmującym w 3. osobie czasu przeszłego niepoświadczonego;
Киткән кеше - człowiek który odchodzi - imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego.
Jak widać z przytoczonych przykładów rozróżnienie nie przedstawia tu trudności, w zdaniu imiesłów przymiotnikowy jest zawsze przydawką i odpowiada na pytanie нинди? (jaki?).

Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego na -кан/-кəн, -ган/-гəн z dołączonym afiksem przypadku deklinacyjnego miejscowo-czasowego -да/-дə wyraża działanie jednoczesne z innym działaniem: кайтканда, киткəндə, барганда, кергəндə.

6.5.3. Imiesłowy przymiotnikowe czasu przyszłego

Występuje tu sytuacja porównywalna z tą z czasu przeszłego lecz dla czasu przyszłego istnieją aż trzy postaci imiesłowu.
Pierwsza z nich ma postać tożsamą z czasem przyszłym poświadczonym (-ачак/-әчәк/-ячак/-ячәк + pierwszy typ końcówek osobowych).
Druga - z czasem przyszłym niepoświadczonym (-ыр/-ер/-ар/-әр/ + pierwszy typ końcówek osobowych).
Trzecia jest po swojemu unikalna. Tworzy się ją przez dodanie do tematu czasownika afiksów -асы/-әсе; -ыйсы/-исе (+ pierwszy typ końcówek osobowych).
Aby nie mylić jej z postacią czasownika w trybie przypuszczającym trzeba koniecznie pamiętać, że imiesłów przymiotnikowy zawsze opisuje rzeczownik i go poprzedza:
киләсе ел - przyszły rok

Imiesłowy przymiotnikowe czasu przyszłego często tłumaczy się poprzez omówienie:
язылачак роман - powieść, która będzie napisana;
килер көн - dzień, który nastąpi
барасы җир - miejsce, w które pójdziemy (trzeba pójść).

 

6.6. Imiesłów przysłówkowy (хәл фигыль)

Daje on dodatkową informację o zachodzącej czynności albo opisuje czynność dodatkową, która odbywa się obok czynności głównej.
W języku tatarskim imiesłowy przysłówkowe występują daleko częściej niż w języku polskim.
Służą tu one do tworzenia różnych złożonych form czasownika. W przeciwieństwie do czasowników pomocniczych imiesłowy przysłówkowe opisują tam konkretne, rzeczywiste działania.

Istnieją cztery postaci imiesłowu przysłówkowego:

1) najczęściej występująca postać jest tworzona poprzez dołączenia do tematu czasownika afiksu -ып/-еп/-п.
Ta postać jest wykorzystywana do tworzenia złożonych form czasownika:
басып тора - stoi (znajduje się, stojąc)
язып бетерә - kończy pisać (dopisuje).

2) druga postać imiesłowu przysłówkowego tworzona jest poprzez dołączenia do tematu czasownika afiksu -ганчы/-гәнче/-канчы/-кәнче.
Ta postać może mieć dwa znaczenia:
a) Анда барганчы, мин концертка барам.
Oprócz tego, że pójdę tu pójdę na koncert.
b) Анда барганчы, мин концертка барам.
Zamiast tego by pójść tu pójdę na koncert.
W pierwszym przypadku imiesłów opisuje działanie, które poprzedzało działanie główne. W drugim - działanie, które podmiot ma zamiar wykonać zamiast działania głównego.
Właściwy wariant tłumaczenia można wybrać jedynie na podstawie kontekstu.

3) trzecia postać imiesłowu przysłówkowego tworzona jest przez dołączenia do tematu czasownika afiksów -гач/-гәч i -кач/-әч.
<b>Анда баргач, мин кино карыйм.
Przychodząc tu (po tym gdy przyjdę tu), będę oglądał film.
Ул килгәч, мин китәм.
Gdy on przyjdzie, ja wyjdę.

4) postać czwarta jest formą parzystą: бара-бара (idąc); сөйләшә-сөйләшә (mówiąc, rozmawiając).
Stosuje się ją tylko do wyrażenia działania powtarzającego się lub długotrwałego:
Кызлар, сөйләшә-сөйләшә, суга киттеләр.
Dziewczyny rozmawiając ze sobą poszły po wodę.

 

 

6.8. Strony gramatyczne czasownika

W języku tatarskim występuje pięć stron gramatycznych czasownika (w języku polskim są tylko trzy: czynna, bierna i zwrotna): podstawowa (төп юнәлеш); zwrotna (кайтым юнәлеше); bierna (төшем юнәлеше); łączna (уртаклык юнәлеше); sprawcza (йөкләтү юнәлеше). Każda strona ma swoje charakterystyczne afiksy.

Strona podstawowa
Odpowiada polskiej stronie czynnej.

Strona zwrotna
Oznacza działanie przy którym podmiot i dopełnienie są tożsame. Działanie podmiotu skierowane jest na niego samego. Tworzy się go dodając do rdzenia trybu podstawowego -ын/-ен/: бизә-ргә (dekorować) - бизә-н-ргә (upiększać się) ю-aрга (myć) - ю-ын-aрга (myć się).

Strona bierna
Konstrukcja syntaktyczna gdzie depełnienie logiczne staje się podmiotem gramatycznym. Tworzy się ją za pomocą afiksów -ыл/-ел/ lub -ын/-ен/. Afiks -ын/-ен/ przyłącza się tylko do tych rdzeni, które kończą się na л, -ла, -лә. W pozostałych przypadkach korzysta się z afiksu ыл/-ел/:
Йорт төзүчеләр тарафыннан төзелә. - Dom jest budowany przez budowniczych (buduje się budowniczymi).
Йорт төзүчеләр тарафыннан салына. - Dom stawiany jest przez budowniczych. (stawia się budowniczymi)
(төзергә - budować; салырга - kłaść)

W języku tatarskim strona bierna występuje daleko częściej niż w języku polskim. Niektóre tatarskie konstrukcje językowe ze stroną bierną polskojęzycznemu uczącemu się wydają się dziwaczne i nieintuicyjne.

Strona łączna
Oznacza jednoczesne działanie dwu lub więcej podmiotów, pomoc lub współpraca komuś przy wykonaniu jakiegoś zadania.
Tworzy się go poprzez dodanie afiksu -ыш/-еш/:
Ул сөйли. - On mówi.
Алар сөйләшә. - Oni rozmawiają.
Ул җыя. - On zbiera.
Марат аңа җыеша. - Marat pomaga mu zbierać.

Strona sprawcza
Oznacza pobudzenie do działania poleceniem, presją, wsparciem. Istnieje wiele sposobów tworzenia tego trybu.
Te sposoby w słownikach zazwyczaj występują jako osobne punkty:
Ул тиз йөри. - On chodzi szybko.
Ул машинаны әйбәт йөртә. - On dobrze prowadzi samochód.
Мин аңа сөйлим. - Opowiadam mu.
Мин аны сөйләтәм. - Zmuszam go do mówienia.

 

6.8. Czasowniki wspomagające.

Podstawowym czasownikiem wspomagającym (ułomnym) jest czasownik „„иде””. Nie ma swojego konkretnego znaczenia i może łączyć się zarówno z rzeczownikami jak i z różnymi postaciami czasowników. Zawsze wskazuje na czas przeszły. Służy do tworzenia czasów przeszłych analitycznych stąd jego zastosowanie zostało omówione w punkcie 6.1.6: "Czasy złożone (analityczne)".

Ważnym czasownikiem wspomagającym (posiłkowym, pomocniczym) jest czasownik „итәргә” (działać, postępować, sprawiać). W połączeniu z rzeczownikami tworzy czasowniki złożone:
бүләк (prezent, podarek) - бүләк итәргә (darować)
тәрҗемә (przekład) - тәрҗемә итәм (tłumaczę).

Przybiera końcówki osobowe pierwszego rodzaju (por. pkt. 6.1.):
мин бүләк итәм; син тәрҗемә итәсең; ул бүләк итә; без тәрҗемә итәбез; сез бүләк итәсез; алар тәрҗемә итә(ләр).

Inne czasowniki pomocnicze (wspomagające) to normalne czasowniki, które w specjalnych konstrukcjach dają nowe znaczenia gramatyczne.
Takich czasowników w języku tatarskim jest ponad trzydzieści.
Najbardziej rozpowszechnione zbudowane z nich konstrukcje to konstrukcje życzenia, zamiaru, przerywalności działania, dążenia do zrealizowania działania. Mniej częste konstrukcje służą do opisywania charakteru działania (niedokonalności, długotrwałości itd.).
Są to zatem konstrukcje nadające czasownikom zabarwienia modalne.

6.8.1. Postaci modalne czasownika

Konstrukcję życzenia tworzy się według formuły «rdzeń czasownika + -асы/-әсе/-ыйсы/-исе i czasownik posiłkowy „килергә” (przychodzić, zjawiać się)». Odmianie według form czasowych podlega czasownik pomocniczy natomiast czasownik główny przyjmuje końcówki osobowe typu drugiego (por. pkt. 6.1.):
Ашарга (jeść) - ашыйсы килә (jemu chce się jeść)
Китәргә (uciekać) - китәсем килде (chce uciec)
Барырга (iść) - барасы килер (on chce iść).

Konstrukację zamiaru tworzy się według formuły «rdzeń czasownika + -макчы/-мәкче i czasownik posiłkowy „булырга” (być)».
Odmianie według form czasowych podlega czasownik pomocniczy:
Ашарга (jeść) - ашамакчы була (on ma zamiar pojeść)
Китәргә (uciekać) - китмәкче булам (ja mam zamiar uciec)
Барырга (iść) - бармакчы булалар (oni mają zamiar iść).
Czas przeszły częściej oddaje się za pomocą czasownika wspomagajacego „иде”: бармакчы иде.

Zaspokojenie podmiotu działaniem opisanym czasownikiem podstawowym oddaje się za pomocą czasownika wspomagającego „тую” (spełniać się):
Без ашап туйдык. - Najedliśmy się.
Сез йоклап туйгансыз. - Wyspaliście się.
Балалар уйнап туйдылар. - Dzieci ubawiły się.

Czasownik podstawowy występuje w formie imiesłowu przysłówkowego i całą odmianę w podobnych przypadkach bierze na siebie czasownik posiłkowy.
Czasownik posiłkowy „яз-арга” (pisać) w połączeniu z formą czasu teraźniejszego czasownika podstawowego oznacza zbliżanie do działania, które jednak w rzeczywistości nie nastąpiło:
Егыла яздым. - Omal nie upadłem.
Әйтә язды. - Ledwo nie powiedział.
Чыга яздыгыз. - Omalże nie wyszliście.

Czasownik pomocniczy „кара-рга” (patrzeć) w połączeniu z pierwszą postacią imiesłowu przysłówkowego czasownika podstawowego oznacza usiłowanie przeprowadzenia działania:
Эшләп карады. - Starał się zrobić.
Әйтеп карадым. - Próbował powiedzieć.

Czasownik pomocniczy „күр-ергә” (widzieć) w formie trybu rozkazującego w połączeniu z czasownikiem podstawowym w formie czasu teraźniejszego oznacza dobitną prośbę (nakaz) by przeprowadzić działanie:
Килә күр! - Masz przyjść! (Koniecznie przyjdź).
Китә күрмәсен! - Niech on nie ucieka!

6.8.2. Charakter przebiegu zdarzenia

Podobnie jak w języku polskim w języku tatarskim aspekt czasownika (sposób przebiegu działania, jego dokonaność, niedokonaność itp.) zawarty jest w znaczeniu czasownika nie zaś w jego formie gramatycznej. Sposób przebiegu działania oddaje się za pomocą czasowników pomocniczych (wspomagających) ze specyficznymi afiksami:
укыдым - czytałem   -   укып чыктым - przeczytałem
бардым - chodziłem   -   барып килдем - schodziłem

1) Dla oddania niedokonaności i kontynuowalności działania określonego czasownikiem podstawowym najczęściej stosuje się czasowniki pomocnicze (wspierające) кил-ергә, бар-ырга, тор-ырга, ят-арга (znaczenia podstawowe: przychodzić, iść, znajdować się, leżeć):
Эш бетеп килә. - Praca kończy się (dochodzi do końca)
Хәлләр яхшыра бара. - Położenie poprawia się (stopniowo)
Әни көтеп тора. - Mama doczekuje się.
Ул Казанда укып ята. - On uczy się w Kazaniu (nieprzerwanie).

2) Dla wyrażenia dokonania, kompletności i efektywności działania wyrażonego czasownikiem podstawowym stosowane są czasowniki wspierające бет-әргә, бетер-ергә, чыг-арга, чыгар-ырга, җит-әргә (znaczenia podstawowe: kończyć się, zakończyć, wychodzić, produkować, dochodzić):
Син чыланып беттең. - Przemokłeś (cały).
Мин укып бетердем. - Przeczytałem do końca.
Марат йөреп чыкты. - Marat obszedł wszystko.
Ул барып җитте. - On doszedł.

3) Intensywną, napiętą manifestację działania oddaje się za pomocą czasowników җибәр-ергә, башла-рга, кит-әргә (odpuszczać, zaczynać, odejść):
Искәндәр кычкырып җибәрде. - Iskander zawołał.
Костер яна башлады. - Ognisko rozpaliło się.
Күк ачылып китте. - Niebo rozpogodziło się.

4) Dla oddania kierunkowości działania stosuje się większą ilość wspierających czasowników przestrzennych: кер-ергә, чыг-арга, мен-әргә, төш-әргә, кил-ергә, кит-әргә (podstawowe znaczenia: wchodzić, wychodzić, podnosić się, schodzić, przychodzić, odchodzić) i inne:
Ул йөгереп чыкты. - On przybiegł.
Син очып чыктың. - Wyleciałeś.
Мин сикереп мендем. - Podskoczyłem.
Марат сикереп төште. - Marat zeskoczył.
Самолет очып килде. - Samolot przyleciał.
Елан шуышып китте. - Żmija odpełzła.

5) Rozpoczynanie się działania wyrażonego czasownikiem podstawowym wyraża się za pomocą czasowników wspierających башла-рга, тотын-ырга (podstawowe znaczenia: zaczynać, brać się za co):
Ул сөйли башлады. - Przemówił (zaczął mówić).
Ул сөйләргә тотынды. - Przemówił (zabrał się za mówienie).

6) Występowanie działania przez względnie krótki obszar czasu oddaje się za pomocą czasownika wspierającego ал-ырга (podstawowe znaczenia: brać):
Марат эшләп алды. - Marat popracował (trochę).
Хәбир йоклап алды. - Chabir pospał (zdrzemnął się trochę).

7) Dla oddania jednokrotnego i szybkiego dokonania się działania stosuje się czasowniki pomocnicze кит-әргә, куя-рга (podstawowe znaczenia: odejść, stawiać):
¥лфия егылып китте. - Alfija upadła (nagle).
Самолет очып китте. - Samolot wyleciał.
Илһам көлеп куйды. - Ilham uśmiechnął się.
Рәмзия тибеп куйды. - Ramzija tupnęła.

8) Dla oddania niepełności, niewystarczalności działania stosuje się czasownik wspierający җиткер-ергә (podstawowe znaczenia: doprowadzić) w formie przeczącej:
Яратып җиткерми. - Niezbyt kocha.

Czasowniki używane tak w znaczeniu podstawowym jak i jako czasowniki wspomagające

  znaczenie podstawoweznaczenie wspomagająceprzykłady
  ал-ырга       wziąć, brać       występowanie zjawiska we względnie krótkim okresie czasu       йоклап алды - zdrzemnął się    
  бар-ырга       iść, chodzić       niedokonanie, długotrwałość działania       яхшыра бара - polepsza się    
  башла-рга       zaczynać       intensywość, natężenie czynności      яна башлады - rozpalił się   
  początek czynności       сөйли башлады - przemówił    
  бет-әргә       kończyć się       dokonanie, kompletność, efektywność działania       чыланып бетте - całkiem przemókł    
  бетер-ергә       kończyć       dokonanie, kompletność, efektywność działania       ашап бетергән - zjadł wszystko    
  җибәр-ергә       odpuszczać       intensywość, natężenie czynności       кычкырып җибәрде - zakrzyknął    
  początek czynności       көлеп җибәрде - zaśmiał się    
  җит-әргә       dochodzić       dokonanie działania       килеп җитте - dostał się    

 

  7. Inne części mowy.

 

7.1. Spójniki (теркәгечләр)

W języku tatarskim spójniki wypełniają takie same funkcje jak spójniki w języku polskim.
Ich klasyfikacja jest podobna w obydwu językach. Spójniki mogą być współrzędne (тезүче теркәгечләр): һәм (i); ләкин (ale); яки (lub) i podrzędne (ияртүче теркәгечләр): чөнки (dlatego że); әгәр (jeżeli) i inne.

W języku tatarskim mówionym, potocznym spójniki występują zdecydowanie rzadziej niż w języku pisanym. Wszystkie pochodzą z języków arabskiego i perskiego.
Najczęstsze są następujące:

  һәм - i;       чөнки - dlatego że  
  да, дə, та, тə - i       гүя - jakby, niby  
  ләкин - ale, jednak               ки - co  
  әмма - jednakże       ягъни - t.j., to jest  
  я - albo, lub       әгәр - jeśli  
  яки - albo, lub        
  яисə - albo, lub        

 

7.2. Partykuły (кисәкчәләр)

Także partykuły języka tatarskiego są analogiczne z partykułami języka polskiego. Dwie zasadnicze różnice polegają na tym, że:

1) W tatarskim potocznym języku występują one częściej niż w języku polskim. Można je opuszczać w przekładzie tracąc jednak pewne odcienie znaczeniowe:
Син кая барасың соң?
Dokąd-że idziesz?
(соң - I (jako partykuła) 1. że, jak; 2. no, no i co, no i co z tego;
II (jako przysł.//przym.) późno // późny; III (jako rzecz.) rezultat, koniec)

2) Tatarskie partykuły, podobnie jak afiksy deklinacyjne i koniugacyjne, mają dwa warianty: twardy i miękki: гына/генә; -мы/-ме itd.
Niektóre w zależności od stojącego przed nimi wyrazu mogą mieć warianty dźwięczne i bezdźwięczne: гына/кына, генә/кенә.

Istnieją partykuły jednosylabowe nie mające wariantów fonetycznych: соң (no), бит (ponieważ ), әле (jeszcze), инде (już).
Przy tłumaczeniu na język polski trzeba brać pod uwagę to, że dla partykuł nie ma jednoznaczności: jedna partykuła - jedno tłumaczenie.

 

7.3. Wykrzykniki (ымлыклaр)

Wykrzykniki tatarskiego języka tłumaczy się wyłącznie jako wykrzykniki. Mogą być interesujące dla zrozumienia artykulacji tatarskich zdań, jej ekspresywności.

 

7.4. Poimki (бәйлекләр)

Poimki (postlogi) w języku polskim nie występują. Podobnie jest w zdecydowanej większości innych języków indoeuropejskich.
Pod względem funkcji w zdaniu poimki przypominają przyimki, zasadniczą różnicą jest ich występowanie za a nie przed wyrazem określanym.
Tatarskie poimki tłumaczy się na język polski za pomocą konstrukcji z przyimkami.
Każdy poimek od słowa do którego się odnosi wymaga przyjmowania odpowiedniej, specyficznej formy gramatycznej. Biorąc to pod uwagę poimki można podzielić na trzy grupy:

1) wymagające by stojące przed nim rzeczowniki były w deklinacyjnym przypadku podstawowym natomiast zaimki były w przypadku dzierżawczym (possessivusie - por. pkt. 2.1.):
белән - na, z, w, po
            Марат белән - z Maratem; минем белəн - ze mną
өчен - dla, z powodu
            дуслык өчен - za przyjaźń, z powodu przyjaźni; безнең өчен борчылма - nie kłopocz się o nas
турында- o, za
            Тукай турында - o Tukaju; сезнең турыда əйт - opowiedz o was.

2) wymagające by stojące przed nim rzeczowniki były w allatywie (por. pkt. 2.1.):
таба - do ..., w stronę do ..., w kierunku ...
            Казанга таба - do Kazania, w stronę Kazania;
каршы - do, na, w, przeciw, naprzeciw
            сугышка каршы - przeciw wojnie.

3) wymagające by stojące przed nim rzeczowniki były w ablatywie (por. pkt. 2.1.):
бирле - z
            апрельдән бирле - z marca
соң - po, po upływie, przez
            эштән соң - po pracy.

Funkcje poimków mogą w języku tatarskim wypełniać także rzeczowniki w przypadkach „przestrzennych” (allatyw, ablatyw, miejscownik):
уртасында - w środku
            көн уртасында - w środku dnia;
алдында - przed
            өй алдында - przed domem.

 

7.5. Predykatywy (хәбәрлек сүзләр)

Predykatyw to wyraz, który pełni funkcję czasownika, ale nie ma końcówek fleksyjnych (np.: trzeba, wiadomo). Predykatywy występują także w języku polskim, jednak daleko rzadziej niż w języku tatarskim. Dla języka tatarskiego predykatyw jest bardzo ważną, często stosowaną częścią mowy. Od jego szybkiego przyswojenia zależy to jak szybko uczący się będzie mógł prowadzić rozmowę:

бар - jest, istnieje, jest obecny
         Минем бер кызым бар. - Mam córkę.
         Бүлмəдə ике карават бар. - W pokoju są dwa łóżka
икән - okazywać się
         Анда автобус тукталышы икән. - Tam okazał się (być) przystanek autobusowy.
кирәк - trzeba, należy
         Җирдə миңа ни кирəк? - Co się ziemi ode mnie należy?
күп - dużo
         Шәһәребездә һәйкәлләр күп. - W naszym mieście (jest) dużo pomników.
тиеш - powinien, jest konieczny
         Милли матбугат яшәргә тиеш. - Narodowa prasa powinna istnieć.
юк - nie, nie istnieje, nie występuje
         Кара борыч юк. - Nie ma czarnego pieprzu.

 

7.6. Wtrącenia

Analogiczna część mowy języka tureckiego w podręczniku „Gramatyka języka tureckiego w zarysie” prof. Marka Stachowskiego (Kraków. Księgarnia Akademicka. 2009) nazywana jest „wyraz poza zdaniem”. W języku polskim ta część mowy też występuje ale zdecydowanie rzadziej niż w języku tatarskim, dla którego jest charakterystyczna:

мәсәлән - przykładowo, dajmy na to
          мәсәлән, кичә шундый хәл булды - przykładowo, wczoraj zdarzyło się tak
нәкъ - jak raz, kubek w kubek
          малай-нәкъ әтисе - chłopak kubek w kubek jak ojciec
рәхмәт - dzięki
ярамый - nie wolno, zabrania się
ярар - zgoda, dobra, w porządku, niech będzie
ярый - zgoda, dobra, w porządku, niech będzie

 
 
 

powrót do strony
Татар тел - język tatarski

Powrót do witryny
Stowarzyszenia Piotrowskich ze Strachociny
przejście do
Słownika tatarsko-polskiego
przejście do strony
Alfabet tatarski i fonetyka tatarska
przejście do
Słownika polsko-tatarskiego
 
przejście do
Słownika afiksów słowotwórczych
przejście do strony
Rozmówki tatarskie
przejście do strony
Tatarskie piosenki