Alfabet tatarski i fonetyka tatarska
(głównie na podstawie witryny Татарский язык)
1. Alfabet tatarski
Przez ponad 1000 lat, aż do roku 1927 zapis języka tatarskiego bazował na piśmie arabskim.
Jeszcze wcześniej przez jakiś czas stosowano staroturecki alfabet Orkhon-Yenisey.
W latach 1927-1941 Tatarzy mieszkający na terenie Rosji używali yañalifu (od Яңа әлифбасы,
Yaña älifbası - nowy alfabet), pisma bazującego na alfabecie łacińskim.
Po roku 1939 z polecenia Stalina opracowano i wprowadzono do użycia alfabet tatarski oparty o cyrylicę - Кирил әлифбасы (Kiril älifbası).
Po rozpadzie Związku Radzieckiego władze Republiki Tatarstanu przywróciły yañalif w nieco zmodyfikowanej wersji (zamanlif).
Jednak w 2002 roku Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej zakazał używania alfabetów niecyrylickich dla języków tzw. mniejszości wewnętrznych
(wyjątek stanowi język karelski) co zmusiło Tatarów do powrotu do alfabetu wprowadzonego w czasach ZSRR.
Alfabet oparty o alfabet łaciński (w wersji zapożyczonej z języka tureckiego) stosowany jest do zapisu
języka krymsko-tatarskiego, odmiany języka tatarskiego używanej przez Tatarów Krymskich (Krym był częścią Ukrainy, stąd nie dotyczyły go decyzje władz i sądów Federacji Rosyjskiej). Zapewne teraz, po przyłączeniu Krymu do Rosji to się prędzej lub później zmieni.
Tatarzy chińscy nadal używają alfabetu arabskiego.
Alfabet łaciński (inalif - zmodyfikowany Үañalif) używany bywa do zapisu języka tatarskiego w Internecie.
Tym niemniej i tam obecnie (2015) łatwiej o materiały i teksty, w tym słowniki, używające zmodyfikowanej cyrylicy.
Alfabet oparty o cyrylicę jest obecnie oficjalnym (szeroko rozpowszechnionym) alfabetem języka, którym posługuje się większość Tatarów.
Jest to język urzędowy Republiki Tatarstan. Jest on językiem wykładowym szkół i wyższych uczelni Tatarstanu.
W alfabecie tym drukowane są książki, używa go prasa i tatarska Wikipedia.
Stąd trzeba uznać iż na dzień dzisiejszy alfabet tatarski to alfabet oparty o cyrylicę.
Wykorzystuje on wszystkie litery alfabetu rosyjskiego z dodaniem do nich sześciu znaków dla specyficznych tatarskich fonemów - trzech samogłosek:
ә, ө, ү oraz trzech spółgłosek: җ, ң, һ.
Razem alfabet składa się z 39 liter. Litery rosyjskie są w nim w wielu wypadkach przyporządkowane innym niż w języku rosyjskim dźwiękom.
Alfabet tatarski
(кирил имләсе)
А а Ә ә Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж Җ җ З з И и Й й К к Л л М м
Н н ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш
Щ щ ъ Ы ы ь Э э Ю ю Я я
(Niektóre litery tego alfabety gdy są pisane kursywą, a zwłaszcza pismem odręcznym, przyjmują kształt zupełnie niepodobny do wersji drukowanej, np.: г - г, т - т. )
* * *
Powyższe opisy są jedynie objaśnieniami do tatarskiego alfabetu cyrylickiego, co było podstawowym powodem ich powstania. W żadnej mierze nie pretendują one do roli kompetentnego wykładu tatarskiej fonetyki.
Zwraca w nich uwagę zachęta do wymawiania "miękko" samogłosek nazywanych „samogłoskami miękkimi” (ә, ө, ү). Taką "miękką" wymową różnią się one od swoich "twardych" odpowiedników, "samogłosek twardych" (а, о, у), z którymi tworzą antagonistyczne pary. Autorami takiego opisu ich artykulacji oraz (zapożyczonej od lingwistów rosyjskich) terminologii są tatarscy, uniwersyteccy językoznawcy.
Terminologia taka występuje w adresowanych do rosyjskojęzycznych uczących się samouczkach i podręcznikach ale także w treściach nauczania w tatarskich szkołach i w formalnych wymogach edukacyjnych. Jednak w publikacjach naukowych stosowana jest terminologia inna: samogłoski twarde nazywane są samogłoskami tylnymi a samogłoski miękkie samogłoskami przednimi.
Na czym zatem polega wymawianie samogłoski miękko, a na czym twardo?
Mówi o tym rosyjskojęzyczna trzytomowa "Tatarskaja grammatika" (praca zbior. pod red. M.Z. Zakijewa. Kazań. 1993.). Dzieli ona samogłoski nie na miękkie i twarde a na przednie: [ә], [ү], [е], [ө], [и], [е] i tylne: [а], [у], [о], [ы], [о], [ы]. Przednimi (zatem miękkimi) są te przy artykulacji których trzon (przednia część) języka jest przesunięty w przód, tylnymi (twardymi) gdy trzon języka jest cofnięty do tyłu. Załączony rysunek (rys. 1.), na przykładzie samogłosek и i ы, pokazuje na czym to polega.
"Tatarskaja grammatika" omawia również podział i artykulację samogłosek pod względem otwarcia (wertykalnego położenia języka). Klasyfikowane według tej kategorii samogłoski są zamknięte: [у], [ү], [и], [ы] gdy język jest podniesiony wysoko do podniebienia (co przymyka kanał przepływu strumienia powietrza), otwarte: [а], [ә], gdy język jest maksymalnie opuszczony, lub półotwarte: [е], [о], [ы], [ө], [ō], [ē] gdy język znajduje się w położeniu pośrednim pomiędzy wysokim i niskim (por. rys. 2.).
Artykulacyjną charakterystykę tatarskich samogłosek przedstawia tablica.
| | | |
| | |
|
| |
|
[ы] [о] [ō] |
| | |
|
Uwaga: [ү], [y], [ө], [ō], [a] - samogłoska labializowana.
* * *
24 grudnia 2012 deputowani Rady Tatarstanu (Татарстан Шурасы - parlament Republiki Tatarstan) w ustawie “Татарстанда татар телен дәүләт теле буларак куллану турында” („O korzystaniu z państwowego języka tatarskiego w Tatarstanie”)
(por.: artykuł w Wikipedii (tatarskiej) )
opublikowali obowiązujące wzorce trzech tatarskich alfabetów: dwu łacińskich (inalifu i zamanlifu) oraz cyrylickiego.
Wszystkie trzy przedstawia poniższa tabela, w której pod znakami inalifu (alfabetu przeznaczonego do stosowania w Internecie)
podano kolejno znaki alfabetu opartego o litery łacińskie (zamanlifu - zakazanego w 2002 przez Sąd Najwyższy FR)
i zaprezentowanego już tu wyżej oficjalnego, używanego obecnie w Tatarstanie alfabetu tatarskiego opartego o cyrylicę (кирил әлифбасы):
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
|
Nie jest jasne jaki wpływ na rzeczywistość Republiki Tatarstan ma przyjęta ustawa.
* * *
2. Fonetyka tatarska
Tatarska mowa jest bardzo melodyjna, bogata intonacyjnie, rytmiczna, trochę pośpieszna w tempie.
Wymowę praktycznie wszystkich tatarskich głosek opisano (pobieżnie) przy omawianiu tatarskiego alfabetu w pkcie 1.
Opanowanie tej wymowy jest dla Polaka raczej trudne. Prawie każda tatarska głoska brzmi nieco inaczej niż podobna głoska języka polskiego. W kilku wypadkach nieobdarzony ponadprzeciętnym słuchem Polak nawet nie słyszy różnicy w wymowie niektórych, dla niego identycznych tatarskich głosek, nie mówiąc już o tym by potrafił wymawiać każdą z nich inaczej.
Samoukowi może pomóc to, że w witrynie internetowej “Forvo. All the words in the world pronounced” można posłuchać wymowy tysięcy wyrazów tatarskich.
W witrynie YouTube można znaleźć setki,
tysiące plików z piosenkami, recytacją wierszy, filmami, bajkami dla dzieci itd, itp w języku tatarskim.
* * * *
W fonetyce tatarskiej występują trzy podstawowe prawa.
Są nimi:
- prawo harmonii samogłosek;
- prawo dążenia do sylab otwartych;
- dokładna wymowa ostatniej sylaby.
2.1. Prawo harmonii samogłosek
W języku tatarskim występuje dziewięć samogłosek: а, ә, у, ү, ы, е (э), о, ө, и.
Oprócz nich do fonetyki tatarskiej weszły jeszcze trzy samogłoski zaimportowane wraz z wyrazami przyjętymi z języka rosyjskiego.
Są nimi: о (długie), э (długie), ы (długie), różniące się od tatarskich głosek zapisywanych tymi samymi literami.
Tatarskie samogłoski dzielą się na tylne (арткы рәт сузыклары - dosł.: samogłoski tylnego rzędu), w tatarskiej fonologii zwane również twardymi (калын сузыклары) i przednie (арткы рәт сузыклары - dosł.: samogłoski przedniego rzędu), zwane również miękkimi (нечкә сузыклары).
W nowszych źródłach, w tym w samouczkach języka tatarskiego dominują te drugie nazwy:
Samogłoski twarde (калын сузыклар): а, о, у, ы.
Samogłoski miękkie (нечкә сузыклар): ә, ө, ү, е, и.
W języku polskim podobnego podziału samogłosek (na „twarde” i „miękkie”) nie ma (samogłoska "i" nie jest „miękka” lecz „zmiękczająca”).
Jednak dla języka tatarskiego ten podział i taka terminologia są ugruntowane (Tatarzy uczą się o nich w szkole).
Przy tym podobne terminy (co prawda nie w odniesieniu do współczesnych polskich samogłosek) stosowane są i w fonetyce polskiej: „spółgłoska twarda” i „spółgłoska miękka”.
W odniesieniu do dawnej polszczyzny także termin "samogłoska miękką" (por. hasło Budowa sylab, długość samogłosek oraz miękkość w Wikipedii). Szczególnie to ostatnie skłania autora tego opracowania do używania dosłownych tłumaczeń oryginalnych terminów tatarskich.
Tak czy inaczej dosłowny przekład tych tatarskich terminów na język polski nie powinien prowadzić do żadnych nieporozumień.
Będziemy go tu stosować zamiennie z określeniami "samogłoski przednie" (алгы рәт сузыклары) i "samogłoski tylne" (aрткы рәт сузыклары) spotykanymi w pracach naukowych.
Ze względu na twardość-miękkość istnieją przeciwstawne pary: а - ә, о - ө, у - ү, ы - е. Jedynie miękkie и nie ma twardego odpowiednika.
Prawo harmonii samogłosek stanowi, że gdy w pierwszej sylabie danego wyrazu występuje samogłoska twarda to wszystkie następujące w nim dalej sylaby też mają wyłącznie samogłoski twarde (w języku polskim taka prawidłowość nie występuje).
Tak samo jest oczywiście z głoskami miękkimi. Stąd wyrazy tatarskie dzielą się na twarde i miękkie.
Twardymi wyrazami nazywamy te w których występują samogłoski twarde, zatem środkowe i tylne: а, о, у, ы.
Miękkimi - wyrazy, w których występują samogłoski miękkie, a więc przednie: ә, ө, ү, е, и.
Występowanie harmonii samogłoskowej jest dość oczywiste - trudno jest szybko przejść od wymawiania samogłoski z trzonem języka cofniętym do tyłu do wymawiania samogłoski z trzonem języka przesuniętym do przodu. Również w fonetyce polskiej występowanie w wyrazie jedych głosek wpływa na wymowę innych głosek, jednak nie ma to takiego znaczenia jak w językach tureckich i stąd występowania harmonii samogłoskowej nie rozważa się.
Prawu harmonii samogłosek podlegają nie tylko wszystkie słowa ale i wszystkie afiksy:
бала - dziecko, бала-лар-ыбыз-ны - naszych dzieci.
кил - przychodzi кил-де-лəр-ме? – czy przychodzili?
Stąd efektem prawa harmonii samogłosek jest to, że w języku tatarskim każdy afiks ma dwa warianty: twardy i miękki.
Przykładowo:
| бар-а (idzie) | кил-ə (przychodzi) |
| бар-ды (szedł) | бəр-де (uderzył) |
| яз-у (pisanie) | бел-ү (wiedza) |
Prawo harmonii samogłosek ma ogromne znaczenie praktyczne. Jest niezwykle przydatne przy przyswajaniu sobie deklinacji rzeczowników i koniugacji czasowników
(decyduje o tym, których wersji afiksów używać przy odmienianiu danego wyrazu).
Wyjątkami od tego prawa są tylko niektóre wyrazy złożone i przyswojone przez język tatarski wyrazy obcego pochodzenia.
Warianty afiksów wynikają także z dźwięczności i bezdźwięczności:
| бар-ды (szedł) | кайт-ты (wrócił) |
| бел-де (poznał) | кит-те (odszedł) |
| кыш-кы (zimny) | яз-гы (wiosenny) |
| кич-ке (wieczorny) | көз-ге (jesienny) |
Niekiedy przyjęcie danego wariantu afiksu wynika z nosowego charakteru głoski:
| урман (las) - урман-нан (z lasu), |
| көн (dzień) - көн-нəн (od dnia). |
Pewnym wariantem prawa harmonii samogłosek jest harmonia labializacji (uwargowienia) polegająca na tym,
że występowanie w pierwszej sylabie samogłosek wargowych о - ө powoduje labializację (uwargowienie)
samogłosek ы - е w drugiej (i częściowo w trzeciej) sylabie. Wszystkie te głoski wymawiane są krótko:
| солы [wymawiaj: соло] - owies |
| коры [wymawiaj: къоро] - sucho, suchy |
| сөлге [wymawiaj: сөлгө] - ręcznik |
| төнге [wymawiaj: төңгө] - nocny |
2.2. Prawo dążenia do sylab otwartych
W języku tatarskim istnieje sześć typów sylab.
Cztery z nich są najczęstsze:
a) pojedyncza samogłoska: ә-ни (tato, ojciec), у-кы (czytałeś, uczyłeś się);
b) samogłoska-spółgłoska: ал-ма (jabłko), ат-ты (rzucił, wystrzelił, nazwał);
c) spółgłoska-samogłoska: ә-ни (tato, ojciec), ка-ра (czarny), ба-ра (idzie);
d) spółgłoska-samogłoska-spółgłoska: бар-ды (chodził), кил-де (przyszedł);
Dwa następne typy spotyka się znacznie rzadziej:
e) samogłoska-spółgłoska-spółgłoska (gdzie te ostatnie spółgłoski to
йт, нт, рт, лт): әйт (powiedz), ант (klątwa), арт (tył, tyłek);
f) spółgłoska-samogłoska-spółgłoska-spółgłoska (gdzie dwie ostatnie spółgłoski to: йт, нт, рт, лт):
W języku tatarskim występują wyłącznie właśnie te cztery sąsiedztwa spółgłosek лт, рт, йт, нт.
Druga sylaba wyrazu tatarskiego nie może się rozpoczynać samogłoską. Jeżeli kolejny wyraz zaczyna się samogłoską
to w wyrazie poprzednim dokonuje się przegrupowanie głosek w sylabach:
урман арасына (w gęstwinie lasu) - ур-ма-на-ра-сы-на
яшел алан (zielona polana) - йэ-ше-ла-лан.
Sąsiadowanie dwu lub więcej spółgłosek jest nietypowe dla języka tatarskiego. Jest spotykane lecz w porównaniu z językiem polskim bardzo rzadkie.
2.3. Dokładna wymowa ostatniej sylaby
W języku tatarskim akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę, stąd prawo dokładnej wymowy ostatniej sylaby.
Występują tu jedynie nieliczne (chociaż istotne) wyjątki.
Dotyczą one:
- zaimków pytających w których zawsze akcentuje się sylabę pierwszą:
| кем - kto? | нəрсə - co? |
| кайда - gdzie? | кайчан - kiedy? |
| кайдан - skąd? | кая - dokąd? |
| ничек - jak? | кинди - jaki? … itd. |
- afiksów przeczenienia czasowników: -ма/-мə.
Akcent zawsze pada tu na sylabę występującą przed nimi:
| бар - барма | кил - килмə | аша - ашама. |
- afiksów pytania: -мы/-ме.
Tu również akcent pada na sylabę przedostatnią:
| бармы? - czy jest? | юкмы? - czy nie? | |
| кирəкме? - czy można? | белəме? - czy zna? | |
| матурмы? - czy jest piękna? |
2.4. Zasada pisowni fonetycznej
Jeszcze jedną ważną regułą języka tatarskiego jest zasada pisowni fonetycznej, t.j. „jak słyszymy tak piszemy”. Istnieją wyjątki od tej reguły, przede wszystkim w zapożyczeniach z języka arabskiego i w nowych zapożyczeniach z języka rosyjskiego. Jednak mimo tych wyjątków reguła „jak słyszymy tak piszemy” istotnie odróżnia pisownię tatarską od pisowni polskiej.
