Zbigniew Koziarz

TOWARZYSTWO ROZWOJU I UPIĘKSZANIA MIASTA SANOKA
1904 — 1994

      Ruch społeczny i patriotyczny pod koniec XIX w. ożywił społeczeństwo Galicji i spowodował utworzenie różnych związków i organizacji. W tym korzystnym klimacie powstało regionalne stowarzyszenie społeczno-kulturalne w Sanoku, które rozpoczęło swą statutową działalność 15 grudnia 1904 r. pod nazwą Towarzystwo Upiększenia Miasta Sanoka. Na przestrzeni dziewięćdziesięciu lat Towarzystwo zmieniało nazwy, lecz cel społecznego działania dla dobra miasta i Ziemi Sanockiej pozostawał zawsze ten sam. Na początku było to patriotyczne organizowanie społeczeństwa i krzewienie ducha niepodległościowego, później budowanie patriotyzmu lokalnego do działań na rzecz Małej Ojczyzny.

      Towarzystwo Upiększenia Miasta Sanoka w swojej działalności kierowało się statutem, który określał jego zadania: „Celem Towarzystwa jest upiększenie miasta Sanoka, jego ogrodu publicznego i okolicy przez podniesienie wyglądu estetycznego miasta, zakładanie skwerów, ogrodów względnie parków, sadzenie drzew, znaczenie dróg, wznoszenie posągów mężom dla miasta i kraju zasłużonym, tudzież posągów i rzeźb rodzajowych, wreszcie dbanie o zachowanie istniejących pamiątek”.

      Dorobek Towarzystwa w latach 1904 - 1914 był bardzo bogaty i znaczący, niektóre jego elementy weszły na trwałe do architektury miasta:
      - park miejski, a szczególnie jego zachodnia część w całości obsadzona drzewami przez członków Towarzystwa oraz ocembrowane źródełko, a nad nim medalion Fryderyka Chopina i pamiątkowy napis z 1910 r.,
      - tablica upamiętniająca obronę zamku sanockiego w 1808 r. przez Ksawerego Krasickiego przed wojskami austriackimi, wmurowana w skałę poniżej placu św. Jana w roku 1909,
      - kopiec Adama Mickiewicza usypany w latach 1898 -1908 przez młodzież szkolną Gimnazjum im. Królowej Zofii pod kierunkiem prof. Józefa Tomasika - członka Towarzystwa.

      Towarzystwo zajmowało się również gromadzeniem dokumentów i eksponatów do planowanego muzeum regionalnego, a także zbieraniem metali kolorowych i funduszy na pomnik Grzegorza z Sanoka.

      Walne Zebranie Członków Towarzystwa, które 15 grudnia 1904 r. zatwierdziło statut, wybrało też Zarząd (wydział) Towarzystwa w składzie:

	Antoni Pogłodowski	-	prezes	(1904 — 1909)
	Stanisław Czarnowski	-	wiceprezes
	Józef Klapa	-	sekretarz
	Bronisław Nowosielski	-	skarbnik

      Od 1910 r. do 1914 r. prezesem Towarzystwa był Stanisław Czarnowski, a w całym okresie działalności w pracach zarządu uczestniczyli:
      Władysław Beksiński, Adolf Bendel, Józef Dziura, Karol Gerardis, Feliks Gięła, Leon Grunhaut, Henryk Hellebrand, August Mroczkowski, Jan Lorenc, Włodzimierz Pajączkowski, Stanisław Rozwadowski, Wilhelm Szomek, Józef Tomasik i Karol Zaleski.

      Liczba członków Towarzystwa kształtowała się różnie od 133 w 1905 r. do 216 w 1909 r., byli w nim lekarze, inżynierowie, księża, urzędnicy, właściciele ziemscy, kupcy i przemysłowcy. Przez cały okres do Towarzystwa należeli również hr. Aleksander Skarbek i hr. Felicja Skarbek. Przynależność do Towarzystwa Upiększenia Miasta Sanoka była ważną funkcją społeczną, obywatelską i patriotyczną, a wspieranie działalności honorowym wyróżnieniem. Osiągnięcia Towarzystwa w tamtym czasie były możliwe dzięki wysiłkowi sanockiego społeczeństwa, przychylności i pomocy Zarządu Miasta oraz ofiarności i pracy społecznej członków Towarzystwa.

      Wybuch I wojny światowej zahamował prace organizacyjne, fundusze uległy dewaluacji, zgromadzone metale na pomnik Grzegorza z Sanoka zaginęły, a członków Towarzystwa na długie lata pochłonęła wojna.
      Odzyskanie przez Polskę niepodległości stworzyło potrzebę przeformowania kierunków działalności sanockiego stowarzyszenia społeczno-kulturalnego. Upłynęło jednak wiele lat zanim z inicjatywy miejscowej inteligencji 25 lipca 1934 r. powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sanockiej. Towarzystwo to posiadało znacznie większy zasięg terytorialny, ponieważ obejmowało przedwojenne powiaty: Sanok, Brzozów i Lesko, a członkowie Towarzystwa mieszkający poza Ziemią Sanocką mogli tworzyć koła Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sanockiej.

      Statut Towarzystwa przedstawiał następujące cele:
      „II Cel i środki działania Towarzystwa.
      Art. 2. Celem Towarzystwa jest działalność kulturalna, gospodarcza i turystyczna, powiązana z popularyzowaniem walorów Ziemi Sanockiej oraz jej dalszego rozwoju, a w szczególności:
      a) w dziedzinie działalności kulturalnej:
            1. poznawanie i propagowanie piękna Ziemi Sanockiej i jej rzadkich zabytków geograficznych, przyrodniczych i historycznych,
            2. zbieranie i utrwalanie wszelkich pamiątek i dowodów dziejowej przeszłości Ziemi Sanockiej na wszelkich odcinkach działalności ludzkiej,
            3. opieka nad istniejącymi pomnikami historii, kultury i sztuki tutejszego regionu we wszelkich jej przejawach,
            4. działalność publicystyczna, prasowa, radiowa, naukowa z zakresu propagowania przeszłości i teraźniejszości Ziemi Sanockiej,
      b) w dziedzinie działalności gospodarczej:
            1. wspieranie rozwoju gospodarczego Ziemi Sanockiej przez poznawanie jej bogactw naturalnych i możliwości rozwojowych, a to drogą bezpośrednich badań ze strony członków Towarzystwa lub przez kontakty z naukowcami i specjalistami na danym odcinku wiedzy,
            2. współpraca ze wszystkimi organami zajmującymi się działalnością gospodarczą tutejszego regionu, planami jego rozwoju, przebudowy i rozbudowy we wszelkich kierunkach,
            3. wysuwanie własnych projektów zmian gospodarczych na podstawie badania opinii publicznej przez akcję uświadamiającą i propagandową,
      c) w dziedzinie turystyki i sportu:
            1. ścisła współpraca z organizacjami krajoznawcze-turystyczny mi dla propagowania walorów turystycznych Ziemi Sanockiej,
            2. wysuwanie własnych koncepcji odnośnie form i organizacji ruchu turystycznego Bieszczad, szlaków turystycznych, stwarzanie odpowiedniego zaplecza w postaci ośrodków i schronisk, rozbudowy istniejących i zakładanie nowych miejscowości turystycznych i uzdrowiskowych, zagadnienia komunikacji,
            3. popieranie i inicjowanie powstawania ośrodków sportowych wodnych i zimowych, rybołóstwa i myślistwa, klimatycznych, wczasowych, leczniczych i sanatoriów.
      Art. 3. Do urzeczywistnienia tych celów Towarzystwo dąży przez:
            1. działalność propagandową i naukową członków Towarzystwa zgodnie z art. 2 niniejszego statutu,
            2. zbieranie i publikowanie samodzielne względnie przekazywanie uzyskanych materiałów odpowiednim resortom z zakresu gospodarki, kultury lub turystyki,
            3. nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów z wszelkimi organizacjami, naukowcami, interesującymi się przeszłością, teraźniejszością i przyszłością Ziemi Sanockiej,
            4. inicjowanie imprez regionalnych: wystaw, zlotów, rajdów, zjazdów górskich, itp.,
            5. organizowanie i popieranie zespołów kulturalnych i artystycznych tutejszego regionu i pielęgnowanie tutejszej sztuki regionalnej,
            6. opieka i ochrona zabytków geograficznych, przyrodniczych, historycznych i kulturalnych przy ścisłej współpracy z Muzeum Ziemi Sanockiej,
            7. wydawanie własnych publikacji — prospekty, przewodniki, albumy, broszury, prasa, książki — z zakresu zagadnień związanych z Ziemią Sanocką,
            8. utrwalanie pamięci wydarzeń lub zasłużonych ludzi przez budowę pomników, tablic pamiątkowych, ośrodków muzealnych, bibliotek, itp.”

      Walne Zebranie Członków 25 lipca 1934 r. wybrało Zarząd Towarzystwa w składzie:

	prezes	-	dr Bolesław Skwarczyński	-	starosta sanocki,
	sekretarz	-	baron Adam Gubrynowicz	-	właściciel ziemski,
	skarbnik	-	dr Oskar Schmidt	-	współwłaściciel Fabryki Gumy w Sanoku,
	członkowie:		płk Karol Swinarski	-	d-ca 2 psp w Sanoku,
			dr Jan Rajchel	-	adwokat i burmistrz m. Sanoka,
			prof. Andrzej Grasela	-	dyrektor gimnazjum,
			dr Franciszek Kokowski	-	sędzia Sądu Okręgowego w Sanoku,
			dr Izydor Fell	-	adwokat.

      Działaczami Towarzystwa byli również pracownicy muzeum: kustosz Aleksander Rybicki, sekretarz Stefan Stefański i student historii Adam Fastnacht.

      Niestety, nie zachowały się dokumenty, na podstawie których można by szczegółowo odtworzyć działalność Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sanockiej. Ogólnie wiadomo, że Towarzystwo powołało do życia Muzeum Ziemi Sanockiej, którego było opiekunem, a zasadniczo prawnym i statutowym właścicielem. Dyrektorem muzeum był dr Bolesław Skwarczyński. W pracy skoncentrowano się na gromadzeniu i opracowywaniu zbiorów muzealnych, organizowaniu wystaw, a także prowadzeniu odczytów o dziejach Ziemi Sanockiej. W 1936 r. Towarzystwo uczestniczyło w organizowaniu imprez związanych ze Zjazdem Ziem Górskich w Sanoku.

      Wyniki prac badawczych, opracowania historyczne i inne materiały dotyczące Ziemi Sanockiej miały być prezentowane w „Rocznikach Ziemi Sanockiej”, niestety, przygotowane materiały do pierwszego rocznika w 1939 r. nie ukazały się.
      Wybuch II wojny światowej przerwał działalność Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sanockiej.

      Po wojnie, dopiero w 1957 r. podczas zjazdu wychowanków Gimnazjum im. Królowej Zofii odżyły idee ruchu społeczno-kulturalnego. Na zebraniu 17 listopada 1958 r. 28 członków przedwojennego Towarzystwa Ziemi Sanockiej przedstawiło nowy statut i wybrało Zarząd Towarzystwa; władze nie wyraziły jednak zgody na powołanie tego Towarzystwa i projekt upadł.

      Upłynęło kolejnych kilka lat. W 1962 r. dla uczczenia 1000-lecia Państwa Polskiego i 800-lecia Sanoka zorganizowano w Sanoku sesję naukową i wiele innych imprez. W 1963 r. z inicjatywy prof. Józefa Stachowicza przygotowano i wydano drukiem pierwszy „Rocznik Sanocki”, w którym piętnastu autorów prezentowało tematykę związaną z Sanokiem i Ziemią Sanocką.
      W organizowaniu imprez i przygotowaniu „Rocznika Sanockiego” działało bezinteresownie wiele osób i to stało się impulsem do powołania do życia 10 sierpnia 1964 r. Towarzystwa Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka, kontynuacji sanockiego regionalnego stowarzyszenia społeczno-kulturalnego.

      Działalność Towarzystwa w okresie od 1964 do 1990 r., chociaż ściśle związana z władzami miasta, pozwala na wyodrębnienie przedsięwzięć realizowanych z inicjatywy i funduszy TRiUMS.
      Członkowie Towarzystwa opracowali i przygotowali do druku sześć „Roczników Sanockich”, które ukazały się w latach: 1963, 1967, 1971, 1979, 1980 i 1988.
      Towarzystwo wydało pięć medali pamiątkowych:
            - Grzegorz z Sanoka - 1977 r.
            - 500. rocznica śmierci Grzegorza z Sanoka - 1977 r.
            - Nadanie praw miejskich dla Sanoka - 1984 r.
            - 50-lecie Muzeum Historycznego w Sanoku - 1984 r.
            - Odsłonięcie pomnika Grzegorza z Sanoka - 1986 r.

      W 1975 r. na wniosek Walnego Zebrania Członków TRiUMS, za zgodą władz, w oparciu o Dekret Prezydenta RP z dnia 2 października 1935 r. (Dz.U. nr 72 z 3.10.1935 r.) ustanowiona została odznaka honorowa „Zasłużony dla Sanoka”. Jest ona nadawana przez Zarząd TRiUMS osobom i instytucjom zasłużonym dla Miasta i Ziemi Sanockiej.
      Staraniem członków Towarzystwa i w przeważającej części dzięki jego finansom w latach 80. odsłonięto w Sanoku pomnik Grzegorza z Sanoka. W ten sposób zostały zrealizowane plany Towarzystwa Upiększenia Miasta Sanoka z 1906 r.

      Towarzystwo uczestniczyło w „Dniach Sanoka", a także w plenerach malarskich i rzeźbiarskich organizowanych wspólnie z Akademią Sztuk Pięknych z Krakowa. Organizowane konkursy upiększania miasta przyczyniały się też do jego estetyzacji oraz ukwiecania skwerów i ogrodów. Z inicjatywy Towarzystwa opracowana została monografia Sanoka, która w chwili obecnej dzięki funduszom i staraniom władz miasta i Uniwersytetu Jagiellońskiego ma ukazać się drukiem.

      Towarzystwo przez wiele lat wspierało finansowo działalność sanockich organizacji, związków, klubów i zespołów artystycznych, przyczyniając się do ożywienia ich działalności. Również władze miasta do 1990 r. w celu realizacji działalności społeczno-kulturalnej korzystały niejednokrotnie z funduszy Towarzystwa. Wszystkie te działania nie byłyby jednak możliwe, gdyby nie zaangażowanie sanockiego społeczeństwa, ofiarność finansowa przedsiębiorstw i instytucji, a także społeczna działalność członków Towarzystwa.

      Według danych zawartych w „Roczniku Sanockim" z 1979 r. wiadomo, że Towarzystwo było wspierane przez 16 instytucji i przedsiębiorstw, a liczba członków wynosiła 416 osób.

      W okresie od 1964 r. do 1990 r. funkcję przezesa TRiUMS pełnili:

	Ignacy Bąk	1964 - 1972
	Wiesław Skałkowski	1973 - 1980
	Ryszard Grzebień	1981 - 1988
	Wiesław Skałkowski	1989 - 1990

      Wszystkie zmieniające się Zarządy Towarzystwa podane zostały w kolejnych numerach „Rocznika Sanockiego”.
      23 czerwca 1990 r. Walne Zebranie Członków TRiUMS przyjęło sprawozdanie i ustąpienie dotychczasowego Zarządu.

      Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym i wybory nowych władz stworzyły nową, trudną sytuację dla towarzystw regionalnych w całym kraju. W podobnej sytuacji znalazło się Towarzystwo Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka; bez siedziby i bez pieniędzy wchodziło w nowy okres swojej działalności. Walne Zebranie Towarzystwa 10 lipca 1991 r. wybrało nowy Zarząd TRiUMS w składzie:

	przewodniczący	-	mgr inż. Zbigniew Koziarz
	wiceprzewodniczący	-	mgr inż. Andrzej Radzik
	sekretarz	-	Maria Roszniowska
	skarbnik	-	Bronisława Przystasz
	członkowie:		mgr Andrzej Brygidyn, Krystyna Harna, mgr Leszek Puchała, Stefan Stefański, mgr Anna Trebenda

      Działalność Towarzystwa została oparta na ustawie „Prawo o stowarzyszeniach” z dnia 7 kwietnia 1989 r., a Zarząd Towarzystwa postanowił potwierdzić przynależność członków przez wypełnienie nowych deklaracji. Opracowany został nowy statut Towarzystwa, który przyjęty przez Walne Zebranie Członków TRiUMS, zatwierdzony został przez Sąd Wojewódzki w Krośnie 22 stycznia 1993 r.

      Nowy statut wyznaczył cele i zakres działania:

„CELE, ZASADY, FORMY I ŚRODKI DZIAŁANIA TRiUMS

      Cele i zasady działalności Towarzystwa realizowane są w określony sposób przez:
      1. Działalność publicystyczną, prasową, radiową, naukową; prowadzenie odczytów i wykładów o przeszłości, jak i teraźniejszości miasta oraz regionu, a także wydawanie drukiem „Roczników Sanockich” zawierających wiedzę historyczi, folklorystyczną, kulturalną, artystyczną, gospodarczą, techniczną i ogólną związaną z Sanokiem i jego okolicą. Zbieranie informacji o przeszłości i teraźniejszości miasta — studia, wywiady, nagrania i inne.
      2. Wspomaganie gromadzenia, kolekcjonowania, ochraniania i rewaloryzacji dziedzictwa materialnego kultury; ochrona zabytków, pomników i cmentarzy.
      3. Współpracę z innymi organizacjami i instytucjami życia kulturalnego w środowisku lokalnym, a także współpracę z naukowcami interesującymi się przeszłością, teraźniejszością i przyszłością miasta Sanoka i regionu.
      4. Inicjowanie otwartych imprez kulturalnych lokalnych i regionalnych: wystaw, plenerów, zlotów, koncertów i innych, a także organizowanie działalności członków Towarzystwa w różnych formach takich jak: spotkania, wycieczki, zabawy oraz rozwijanie aktywności młodzieży w kołach szkolnych, współpraca z organizacjami młodzieżowymi.
      5. Popieranie zespołów kulturalnych i artystycznych tutejszego regionu, pielęgnowanie sztuki regionalnej, ochrona zabytków geograficznych i przyrodniczych; realizowanie inicjatyw służących zachowaniu i upowszechnieniu tradycji, obyczajów lokalnych, podnoszących poziom życia codziennego, pobudzających aktywność społeczną.
      6. Utrwalanie pamięci wydarzeń, a także ludzi zasłużonych, przez budowę pomników, tablic pamiątkowych, wybicie medali oraz proponowanie imion dla ośrodków kultury, dla ulic i placów.
      7. Organizowanie konkursów o mieście i regionie, wyróżnianie i nagradzanie zwycięzców.
      8. Dbałość i propagowanie upiększania miasta, troska o ochronę środowiska naturalnego w celu tworzenia bardziej godziwych warunków życia mieszkańców miasta.
      9. Odpowiednie zarządzanie funduszami i majątkiem Towarzystwa dla finansowania działalności własnej, a także wspierania finansowego inicjatyw i działalności innych organizacji, stowarzyszeń, klubów i ośrodków, których działalność zbieżna jest z zadaniami TRiUMS i służy celom społecznym, kulturalnym i rozwojowym miasta Sanoka i okolic.
      10. Zgłaszanie i opiniowanie wniosków w sprawie nagród i odznaczeń dla członków TRiUMS.”

      Towarzystwo Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka mimo bardzo trudnych warunków starało się w ostatnich czterech latach spełniać pozytywną rolę w służbie dla Miasta, Ziemi Sanockiej i jej mieszkańców.
      Od 1991 r. do chwili obecnej przynależność swoją do TRiUMS potwierdziło 117 osób, w tym 25 osób z Gdyni.
      Towarzystwo corocznie wspiera organizowany przez Sanocki Dom Kultury Festiwal im. A. Didura, a także uczestniczy w organizowanym okresowo przez Miejską Bibliotekę Publiczną w Sanoku konkursie literackim „Ziemia rodzinna Grzegorza z Sanoka w literaturze”.
      W 1993 r. Towarzystwo brało udział w organizowanym przez Fundację Kultury ogólnopolskim konkursie „Małe Ojczyzny”.
      W czerwcu 1994 r. członkowie Towarzystwa uczestniczyli w Przemyślu w pracach Sejmiku Towarzystw Regionalnych Polski Południowo-Wschodniej, a następnie we wrześniu nasz delegat wziął udział w Kongresie Regionalnych Towarzystw Kultury we Wrocławiu.

      Zarząd Towarzystwa przygotował do druku „Rocznik Sanocki” VII i zebrał niezbędne na ten cel fundusze. Zarząd Towarzystwa wielokrotnie interweniował w sprawach związanych z upiększaniem, estetyzacją miasta i ochroną środowiska. Zwracał się również pisemnie do burmistrza miasta z prośbą o konserwację, naprawę i uporządkowanie:
      - bulwaru nad Sanem na Białej Górze,
      - studzienki Fryderyka Chopina,
      - kopca Adama Mickiewicza,
      - tablicy Ksawerego Krasickiego na skale poniżej placu św. Jana.

      Zarząd Towarzystwa usankcjonował prawnie w oparciu o statut istniejące od 1977 r. koło sanoczan w Gdyni i prowadzi z nim ożywioną współpracę. Prowadzone są rozmowy zmierzające do konsolidacji sanoczan we Wrocławiu, a także szukamy sanockich kontaktów w innych miastach. Towarzystwo pragnie zainteresować sprawami miasta i regionu sanoczan rozproszonych po kraju i za granicą.

      Ostatnio nawiązaliśmy kontakt z sanoczaninem, płk. dypl. Jerzym Pajączkowskim mieszkającym na stałe w Sedbergh w Wielkiej Brytanii, który 19 lipca 1994 r. obchodził 100-lecie swoich urodzin. Mimo tak wspaniałego wieku jest niezwykle żywotny i zgłosił swój akces do Towarzystwa jako członka wspierającego. Jego ojciec dr Włodzimierz Pajączkowski był dyrektorem Szpitala Powszechnego w Sanoku, a także działaczem Towarzystwa Upiększenia Miasta Sanoka w pierwszej dekadzie tego wieku.
      Wzruszająca jest tak wspaniała kontynuacja rodzinnych tradycji, widać Sanok z oddali i szerszych horyzontów jest piękniejszy i bardziej wart tęsknoty i wsparcia niż widziany tutaj w szarej codzienności.

      Towarzystwo Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka posiada rozległy program swoich działań i stopniowo, w miarę posiadanych funduszy i członków chętnych do pracy społecznej, będzie się uaktywniać przez swoje sekcje, komisje, komitety i kluby.
      Istnieje jednak wieloletnie zaniedbanie, które powoduje trudności w pracy organizacyjnej i w kontaktach z członkami Towarzystwa, a jest nim brak stałej siedziby Towarzystwa. Tułacza działalność w formie kłopotliwego lokatora od biblioteki publicznej po Urząd Miejski nie sprzyja pracy stowarzyszeniowej i konsolidacji członków.
      Mimo tych trudności Towarzystwo pragnie uczestniczyć w działalności dla dobra Miasta i Ziemi Sanockiej, ma nadzieję na pomoc społeczeństwa, współpracę i życzliwość władz, a także współdziałanie organizacji i placówek kulturalnych. Towarzystwo liczy też na aktywność i zaangażowanie osób chętnych do pracy społecznej oraz na wsparcie inicjatyw społecznych TRiUMS przez instytucje i przedsiębiorstwa.

      Źródło: Rocznik Sanocki, Sanok 1995, Wyd. Tow. Rozw. i Upiększ. Miasta Sanoka, str.: 9 - 17